Afazja: przyczyny, objawy i możliwości terapii

Afazja to jedno z częstszych zaburzeń neurologicznych, które wpływa na zdolność porozumiewania się – zarówno mówienia, jak i rozumienia mowy.

Może pojawić się nagle, na przykład po udarze mózgu, lub rozwijać się stopniowo w przebiegu chorób neurodegeneracyjnych.

W artykule wyjaśniamy, czym dokładnie jest afazja, jakie mogą być jej przyczyny i objawy, a także jak wygląda proces diagnostyki i leczenia – w tym terapia logopedyczna i psychologiczna.


 

Czym jest afazja i jak wpływa na codzienne funkcjonowanie?
 

Czym dokładnie jest afazja? Afazja to złożone zaburzenie językowe, które wpływa na zdolność człowieka do posługiwania się mową, zarówno w zakresie jej rozumienia, jak i tworzenia. W praktyce oznacza to zaburzenia procesu porozumiewania się, obejmujące rozumienie mowy, tworzenie wypowiedzi, czytanie i pisanie. Osoba, która wcześniej posługiwała się językiem w sposób płynny i funkcjonalny, nagle traci lub ogranicza tę umiejętność – mimo że narządy mowy pozostają nienaruszone.

Jedną z form tego zaburzenia są zaburzenia afazji ruchowej, w których osoba ta ma trudność z wypowiedzeniem słów, choć często dobrze wie, co chciałaby powiedzieć. Wtedy mowa osób chorych może być powolna, urywana, pełna pauz lub pozbawiona sensu gramatycznego.

To, co istotne, to fakt, że afazja mowy nie wpływa wyłącznie na mówienie. Choć trudności w artykulacji są najbardziej widoczne, zaburzenie obejmuje także rozumienie języka, pisanie oraz czytanie. Dlatego pytanie: czy afazja wpływa tylko na mowę? – ma jasną odpowiedź: nie. Wpływa na całościowe funkcjonowanie językowe człowieka.

Wpływ afazji na codzienne życie

Funkcje językowe odgrywają kluczową rolę w codziennym funkcjonowaniu – zarówno w sferze osobistej, społecznej, jak i zawodowej. Osoby z afazją mowy doświadczają szeregu ograniczeń, które bezpośrednio wpływają na ich jakość życia:
 

1. Zaburzenia mowy prowadzą do poważnych trudności w wyrażaniu myśli, potrzeb i emocji. Osoba może nie być w stanie dobrać właściwych słów, budować zdań lub śledzić przebiegu rozmowy.
    
2. Rozumienie mowy bywa częściowo lub całkowicie zaburzone – co sprawia, że pacjent może mieć trudność ze zrozumieniem nawet prostych poleceń czy wypowiedzi innych ludzi. Może to prowadzić do nieporozumień i frustracji.
    
3. Trudności w komunikacji często powodują wycofanie społeczne. Osoba z zaburzeniami mowy może unikać kontaktów towarzyskich w obawie przed niezrozumieniem lub ośmieszeniem się. W efekcie pojawia się samotność, izolacja, a nawet depresja.
    
4. Ograniczenia w sferze zawodowej i edukacyjnej są kolejnym aspektem. Tam, gdzie potrzebna jest sprawna komunikacja i przetwarzanie informacji, zaburzenia językowe stanowią barierę trudną do pokonania. Może dojść do zmiany ścieżki zawodowej, przerwania pracy lub nauki.
    
5. Zaburzenia emocjonalne są częstym efektem utraty możliwości swobodnego komunikowania się. Wahania nastroju, drażliwość, a także lęk i obniżona samoocena to stany emocjonalne towarzyszące zaburzeniom mowy wywołanym przez afazję.

Nie bez znaczenia jest wpływ afazji na relacje rodzinne. Komunikacja w rodzinie ulega poważnemu zakłóceniu, wymaga adaptacji, cierpliwości oraz zaangażowania ze strony bliskich. Zmienia się dynamika relacji, a potrzeba wsparcia rośnie.

W wielu przypadkach dochodzi również do zmiany poczucia tożsamości. Osoba, która wcześniej była aktywna społecznie i zawodowo, nagle musi zmierzyć się z ograniczeniem, które wpływa na jej sposób myślenia o sobie i świecie. Mowa osób chorych staje się nie tylko narzędziem porozumienia, ale także wskaźnikiem własnej sprawczości i autonomii.

 

Rodzaje afazji

Afazja to wielopostaciowe zaburzenie kompetencji językowej, które pojawia się na skutek uszkodzenia ośrodka mowy w dominującej półkuli mózgu. Występujące u pacjentów zaburzenia mowy mogą obejmować zarówno ekspresję, jak i percepcję języka – w tym rozumienie języka, jego składni, znaczeń oraz brzmienia. W zależności od rodzaju, lokalizacji oraz zakresu uszkodzeń struktur mózgowych, wyróżnia się różne typy afazji.

Złożoność objawów, jak również zróżnicowane mechanizmy powstawania zaburzeń sprawiają, że klasyfikacja afazji nabytej opiera się na wielu kryteriach – językowych, neuroanatomicznych i funkcjonalnych. 

Do podstawowych form należą: 

• afazja motoryczna,
• afazja sensoryczna, 
• afazja mieszana, 
• afazja semantyczna, 
• afazja nominalna, 
• afazja globalna, 
• afazja przewodzenia, 
• afazja rozwojowa, 
• a także różne postaci dysfazji. 

Poniżej przedstawiamy ich charakterystykę.


Afazja motoryczna (inaczej: afazja Broca, afazja ekspresyjna, zaburzenia afazji ruchowej)
 

Zaburzenie afazji Broca charakteryzuje się ograniczeniem zdolności do tworzenia płynnych, gramatycznie poprawnych wypowiedzi. Jest związane z uszkodzeniem ruchowego ośrodka mowy – tzw. okolicy Broki. Objawy afazji ruchowej to m.in.: spowolniona mowa, agramatyzm, skrócone wypowiedzi oraz trudności w inicjowaniu aktu mówienia. Chory zachowuje zdolność rozumienia języka, ale jego ekspresja językowa jest znacznie upośledzona. Typowe są próby posługiwania się pojedynczymi słowami, powtarzanie jednej sylaby lub neologizmów.

Afazja sensoryczna (czyli Afazja Wernickego, zaburzenia afazji czuciowej)

Przypadek afazji czuciowej ujawnia się jako upośledzenie zdolności do rozpoznawania znaczeń słyszanych słów. Osoba chora potrafi mówić płynnie, jednak jej wypowiedzi są często niezrozumiałe – pełne parafazji, neologizmów i błędów leksykalnych. Chory słyszy dźwięki, ale nie potrafi przypisać im znaczenia – jakby słuchał obcego języka. Afazja Wernickego wynika z uszkodzenia ośrodka czuciowego mowy (okolica skroniowa górna w półkuli dominującej). Mimo płynności wypowiedzi, rozumienie języka jest znacznie zaburzone.

Afazja czuciowo-ruchowa (czyli Afazja mieszana)

To połączenie objawów charakterystycznych dla obu wyżej wymienionych postaci, dlatego nazywana jest afazją mieszaną. Afazja czuciowo-ruchowa obejmuje zarówno zaburzenia afazji ruchowej, jak i zaburzenia afazji czuciowej. Chory ma trudność z rozumieniem komunikatów oraz tworzeniem wypowiedzi. W mowie dominuje brak płynności, błędy gramatyczne i semantyczne. Tego rodzaju zaburzenie występuje często po ciężkich uszkodzeniach mózgu, prowadzących do zakłóceń w wielu strukturach językowych.

Afazja globalna

Jedna z najcięższych postaci afazji. Afazja globalna obejmuje głębokie deficyty zarówno w ekspresji, jak i percepcji językowej. Pacjenci nie rozumieją mowy ani nie potrafią się werbalnie komunikować – nawet na poziomie prostych słów. Mogą wydawać pojedyncze dźwięki lub używać nieskładnych emboli. Zaburzenia afazji całkowitej pojawia się w przypadku rozległych uszkodzeń mózgu, które obejmują zarówno obszar Broki, jak i Wernickego. Występuje również w stanach ostrych, bezpośrednio po wystąpieniu afazji, jako pierwsze stadium zaburzenia.

Afazja semantyczna (czyli zaburzenia afazji semantycznej)

Afazja semantyczna polega na zaburzeniu rozumienia relacji syntaktycznych i logicznych między elementami wypowiedzi. W zaburzeniu afazji semantycznej pacjent rozumie pojedyncze słowa, lecz nie potrafi ich właściwie zintegrować w zdaniu. Traci zdolność do interpretacji związków przestrzennych, czasowych czy przyczynowych. Często pojawiają się trudności ze zdolnością rozumienia języka, szczególnie w bardziej złożonych strukturach gramatycznych.


Afazja przewodzenia


Charakterystyczne dla niej są trudności z powtarzaniem usłyszanych słów, mimo stosunkowo dobrego rozumienia języka oraz zachowania płynności mowy. Mowa własna pacjenta jest zbliżona do normy, ale powtórzenie wypowiedzi – nawet prostej – staje się niemożliwe lub bardzo zniekształcone. Afazja przewodzenia wynika z przerwania połączeń między ośrodkami Wernickego i Broki.


Afazja nominalna (czyli zaburzenia afazji nominalnej)

Ten typ afazji objawia się trudnością w nazywaniu znanych przedmiotów, mimo że pacjent wie, czym one są i do czego służą. Często zamiast użycia nazwy, pacjent stosuje opisy („to coś do pisania”, zamiast „długopis”). Zaburzenia afazji nominalnej dotyczą głównie funkcji semantyczno-leksykalnych i mogą współwystępować z innymi formami afazji.

Afazja rozwojowa


W odróżnieniu od afazji nabytych, afazja rozwojowa występuje u dzieci, u których proces przyswajania języka zostaje zakłócony mimo braku uszkodzeń narządów słuchu, mowy czy inteligencji ogólnej. Zaburzenie może przypominać dysfazję, a jego objawy obejmują opóźniony rozwój mowy, błędy gramatyczne i trudności w budowaniu logicznych wypowiedzi.

 

Jakie są najczęstsze przyczyny afazji?

Afazja to poważne zaburzenie językowe, które zaburza naturalne czynności mowy, prowadząc do problemów z mówieniem, rozumieniem, czytaniem i pisaniem. U podstaw tego zjawiska leży przypadek uszkodzenia mózgu, wpływający na kluczowe obszary mózgu odpowiedzialne za funkcje językowe – najczęściej w obrębie lewej półkuli mózgu, która u większości osób dominuje w procesach językowych.

Najczęstszą przyczyną afazji są ostre stany neurologiczne, w tym udar mózgu oraz krwotoki śródczaszkowe. Inne czynniki powodujące afazję mowy to m.in. uraz mózgu w wyniku wypadku, zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych, guzy mózgu, choroby otępienne, a także zaburzenia neurologiczne spowodowane zatruciem toksynami czy infekcjami wirusowymi i bakteryjnymi.

U dzieci afazja może mieć także podłoże wrodzone – wynikające z niedorozwoju struktur odpowiedzialnych za język w układzie nerwowym lub w wyniku nieprawidłowego rozwoju dróg nerwowych. W takich przypadkach mówimy o tzw. dziecięcej afazji rozwojowej.

Wszystkie te czynniki prowadzą do różnego rodzaju zaburzeń afatycznych – od łagodnych, obejmujących jedynie niewielkie zaburzenia rozumienia mowy, po ciężkie zaburzenia mowy ekspresyjnej, w których pacjent traci niemal całkowicie zdolność do komunikowania się. W efekcie dochodzi do poważnych zaburzeń komunikacji, wpływających na życie społeczne, zawodowe i emocjonalne chorego.

 

Objawy afazji – jak ją rozpoznać u siebie lub bliskiego?

Afazja, choć najczęściej kojarzona jest z osobami dorosłymi po udarze mózgu, afazja u dzieci również stanowi istotny problem diagnostyczny i terapeutyczny. W obu przypadkach objawy są zależne od wielu czynników – lokalizacji i rozległości uszkodzeń, wieku, stanu zdrowia oraz etapu rozwoju językowego.

Objawy afazji u dzieci

Afazja u dzieci różni się od afazji nabytej u dorosłych – często nie jest efektem utraty, lecz opóźnienia lub zaburzenia przyswajania języka. Objawy obejmują:

• opóźniony rozwój czynności mowy,
• trudności z artykulacją głosek i powtarzaniem słów,
• ograniczone słownictwo i trudność w budowaniu zdań,
• zaburzenia rozumienia mowy, mimo sprawnego słuchu,
• problemy z czytaniem, pisaniem oraz orientacją przestrzenną (często powiązane z zaburzeniami apraksji i agnozją),
• towarzyszące zaburzenia pamięci, uwagi i motywacji.

W praktyce klinicznej dzieci prezentują nie tylko cechy afazji ruchowej, ale często również zaburzenia percepcyjne i semantyczne, utrudniające zarówno ekspresję, jak i odbiór komunikatów językowych.

 

Objawy afazji u dorosłych

U dorosłych pełne objawy afazji zależą od lokalizacji i zakresu afazji uszkodzeń mózgu, najczęściej w obrębie lewej półkuli. Mogą obejmować:

• cechy afazji ruchowej – wypowiedzi są krótkie, zredukowane, często agramatyczne (np. styl telegraficzny),
   
• zaburzenia rozumienia mowy – trudność w dekodowaniu pojedynczych słów lub złożonych wypowiedzi,
   
• zaburzenia afatyczne w formie anomii (trudności w nazywaniu), parafazji (przekręcanie słów), neologizmów i werbalnych emboli,
   
• zaburzenia poznawcze, szczególnie w zakresie uwagi, orientacji i przetwarzania informacji słuchowej i wzrokowej,
   
• zaburzenia apraksji – trudność w wykonywaniu celowych ruchów, mimo zachowanej sprawności fizycznej,
   
• zaburzenia pamięci – utrata słownictwa, trudność w przypominaniu nazw i funkcji przedmiotów,
   
• zaburzenia pisania (agrafia), czytania (aleksja) oraz liczenia (akalkulia),
   
• zaburzenia dysfagiczne – problemy z połykaniem mogą współwystępować przy rozległych uszkodzeniach neurologicznych.

Dodatkowo, u osób z afazją mogą występować wtórne trudności emocjonalno-motywacyjne: apatia, drażliwość, lęk, a także niestabilność nastroju i zmniejszona kontrola nad zachowaniami.

Diagnoza afazji – jak wygląda proces rozpoznania zaburzenia?
 

Rozpoznanie afazji to złożony proces, który wymaga interdyscyplinarnego podejścia. W przypadku podejrzenia przypadku zaburzenia mowy, kluczowa jest szczegółowa diagnostyka afazji, obejmująca zarówno badania neurologiczne, jak i językowe.

Na początku lekarz przeprowadza wywiad z pacjentem i jego bliskimi, oceniając przebieg objawów oraz ogólny stan zdrowia. Następnie wykonuje się badania obrazowe – rezonans magnetyczny (MRI) lub tomografię komputerową (CT) – pozwalające określić lokalizację i zakres uszkodzenia mózgu.

Kolejnym krokiem jest konsultacja z neurologopedą, który ocenia m.in. mowę spontaniczną, zdolność do nazywania, czytania, pisania oraz powtarzania słów. Równolegle specjalista z zakresu neuropsychologii analizuje inne funkcje poznawcze, takie jak pamięć, uwagę czy zdolność rozumowania.

Dopiero kompleksowa ocena językowa i neuropsychologiczna pozwala na dokładne określenie rodzaju i stopnia zaburzeń, a także zaplanowanie indywidualnej terapii.

Leczenie i terapia afazji – jakie są możliwości?

Terapia afazji to złożony i indywidualny proces, który obejmuje różnorodne formy wsparcia medycznego, logopedycznego i psychologicznego. Głównym celem jest przywrócenie lub poprawa zdolności komunikacyjnych – w zakresie mówienia, rozumienia, pisania i czytania – u osób, u których wystąpił przypadek zaburzenia mowy na skutek uszkodzenia struktur mózgu.

Podstawą postępowania terapeutycznego jest rehabilitacja neurologopedyczna, prowadzona przez logopedę lub neurologopedę, która polega na systematycznych ćwiczeniach dostosowanych do rodzaju i nasilenia zaburzeń. Równolegle pacjenci często korzystają z terapii neuropsychologicznej wspierającej funkcje poznawcze, takie jak pamięć, uwaga i logiczne myślenie, niezbędne dla skutecznej komunikacji.

W cięższych przypadkach, kiedy mowa jest znacznie ograniczona, wdraża się metody komunikacji alternatywnej i wspomagającej (AAC), m.in. gesty, symbole, piktogramy lub specjalistyczne urządzenia elektroniczne. Czasem uzupełniająco stosuje się także terapię farmakologiczną – głównie w celu poprawy funkcjonowania układu nerwowego, choć nie istnieją leki dedykowane stricte afazji.

Czy afazję można cofnąć? – odpowiedź nie jest jednoznaczna. Rokowania zależą od wielu czynników: rozległości uszkodzenia mózgu, wieku pacjenta, rodzaju afazji oraz szybkości wdrożenia leczenia. W wielu przypadkach możliwa jest znaczna poprawa, a nawet niemal pełny powrót do sprawności językowej – szczególnie u osób z afazją pourazową. Z kolei afazje poudarowe zwykle wymagają dłuższej i bardziej intensywnej terapii.

Jak długo trwa leczenie afazji? – to kwestia indywidualna. Może obejmować kilka miesięcy, ale też kilka lat pracy terapeutycznej. U niektórych pacjentów konieczna jest długoterminowa opieka wspomagająca, szczególnie w przypadku afazji przewlekłej.

Terapia afazji powinna być uzupełniona wsparciem psychologicznym, ponieważ utrata zdolności komunikacyjnych ma często wpływ na samoocenę, relacje społeczne i ogólne samopoczucie chorego.

Rola psychoterapii i wsparcia bliskich w powrocie do komunikacji

Proces terapii afazji nie opiera się wyłącznie na ćwiczeniach językowych czy działaniach neurologicznych – kluczowe znaczenie ma również wsparcie emocjonalne. Utrata zdolności komunikacyjnych to dla wielu pacjentów nie tylko wyzwanie poznawcze, ale też silne przeżycie psychiczne. Tracą oni narzędzie wyrażania siebie, własnych myśli, emocji i potrzeb. W takim momencie szczególnego znaczenia nabiera psychoterapia, która pomaga im poradzić sobie z frustracją, lękiem, poczuciem bezradności i utratą tożsamości.

Czy psychoterapia pomaga osobom z afazją? Tak – wieloaspektowo. Może wspierać regulację emocji, odbudowę poczucia wartości oraz motywację do dalszego uczestnictwa w terapii. Psychoterapeuci pomagają pacjentom radzić sobie z utratą dotychczasowej roli społecznej i zawodowej oraz uczą, jak budować nowe strategie porozumiewania się – nawet jeśli są one alternatywne. Dodatkowo współpraca między psychoterapeutą a logopedą może przynieść korzyści w obszarze przezwyciężania zaburzeń artykulacyjnych poprzez techniki relaksacyjne i pracę nad stresem związanym z mówieniem.

Warto jednak pamiętać, że nie tylko specjaliści, ale i najbliższe otoczenie ma ogromny wpływ na postępy pacjenta. Jak wspierać osobę z afazją w codziennym życiu? Przede wszystkim – cierpliwością. Odpowiedź na to pytanie zawiera się w codziennych gestach – mówieniu powoli, wyraźnie, bez pośpiechu, używaniu prostych słów, akceptowaniu komunikacji niewerbalnej (gestów, rysunków, mimiki) i dawaniu przestrzeni na błędy.

Nie wolno zapominać, że nawet najmniejsze postępy w komunikacji są ogromnym krokiem dla chorego. Chwalenie, wspólne ćwiczenia, wspierająca obecność i zrozumienie – to wszystko realnie wpływa na efektywność leczenia.
Terapia afazji to nie sprint, lecz maraton – wielomiesięczny lub nawet wieloletni proces. Jednak dzięki zaangażowaniu bliskich, terapii specjalistycznej i dobrze prowadzonemu wsparciu psychologicznemu możliwe jest odzyskanie kontaktu ze światem. Nawet jeśli pacjent nie powróci do pełnej sprawności językowej, może nauczyć się komunikować w sposób funkcjonalny i znaczący – a to już ogromne zwycięstwo.

ZAREZERWUJ WIZYTĘ

Bibliografia

Milewska, K., Okurowska-Zawada, B., Kackieło-Tomulewicz, J., & Samusik, M. J. (2021). Taksonomia afazji–kryteria klasyfikacji oraz rodzaje zespołów zaburzeń. Logopaedica Lodziensia, (5), 147-158.
Żulewska-Wrzosek, J. (2021). Problemy chorych z afazją w kontekście psychospołecznym. Praca Socjalna, (36 (1), 121-137.
Kądzielawa, D. (2011). Afazja i jej mózgowe mechanizmy. Teksty Drugie, (1-2), 190-198.