Demencja - objawy, przebieg i wsparcie psychologiczne

Demencja to postępujące zaburzenie funkcji poznawczych, które dotyka nie tylko osoby starsze, ale również ich bliskich.

Objawia się pogarszającą się pamięcią, trudnościami w myśleniu, dezorientacją i zmianami zachowania.

Choć proces chorobowy jest nieodwracalny, wczesna diagnoza i odpowiednie wsparcie psychologiczne mogą znacząco poprawić jakość życia chorego oraz ułatwić codzienne funkcjonowanie opiekunom. W tym artykule omawiamy najczęstsze objawy demencji, etapy jej przebiegu oraz formy pomocy, jakie oferuje psychoterapia i wsparcie specjalistyczne.

 

Demencja - charakterystyka

Co to jest demencja? Jak to jest mieć demencję? Demencja (inaczej otępienie) to choroba mózgu, która powoduje znaczne obniżenie sprawności intelektualnej i poznawczej. Cechuje się występowaniem ubytków pamięci, zmian w osobowości, a także utrudnionego funkcjonowania na co dzień. 

Standardowa klasyfikacja otępienia obejmuje następujące grupy:


Demencja pierwotna – choroba Alzheimera, otępienie czołowe, otępienie czołowo-skroniowe, choroba Parkinsona, choroba Huntingtona, choroba z rozsianymi ciałami Lewy’ego.

Demencja wtórna – otępienia naczyniowe, otępienia w przebiegu zaburzeń metabolicznych, otępienie spowodowane używaniem alkoholu lub substancji psychoaktywnych, otępienia wywołane uszkodzeniem mózgu w następstwie urazu, otępienia w przebiegu pierwotnych i przerzutowych guzów mózgu.

Jakie są etapy demencji? Jak szybko postępuje demencja? Tempo postępu demencji jest indywidualne, ale średnio od momentu diagnozy do zaawansowanego stadium może upłynąć od kilku do kilkunastu lat. Jako etapy demencji można wymienić:
 

• łagodną demencję (wczesne stadium) – pojawiają się trudności z zapamiętywaniem nowych informacji, drobne problemy z mową, zaburzenia orientacji w czasie;
   
• umiarkowaną demencję (średnie stadium) – osoba chora może mieć problemy z wykonywaniem codziennych czynności, traci orientację w miejscu, może mieć trudności z rozpoznawaniem bliskich;
   
• zaawansowaną demencję (późne stadium) – następuje znaczne pogorszenie funkcji poznawczych, osoba chora może wymagać całodobowej opieki, często przestaje mówić i nie kontroluje podstawowych funkcji fizjologicznych.
  
   

Demencja - przebieg choroby i przyczyny 

Demencja może przybierać różne postacie, w zależności od choroby, w której występuje. Przykładowo demencja czołowa (czyli demencja pierwotna) charakteryzuje się zaburzeniami zachowania, utratą kontroli emocjonalnej, trudnościami w planowaniu oraz zmianami osobowości, przy stosunkowo długo zachowanej pamięci. Z kolei demencja naczyniowa (czyli demencja wtórna) rozwija się na skutek uszkodzeń naczyń krwionośnych w mózgu i objawia się m.in. nagłym pogorszeniem funkcji poznawczych, problemami z koncentracją, spowolnieniem myślenia oraz zaburzeniami ruchowymi. Warto pamiętać, że leczenie demencji starczej jest możliwe tylko w pewnym stopniu i głównie opiera się na łagodzeniu objawów.

Przebieg i charakterystyka poszczególnych chorób z demencją:

Choroba Alzheimera – najczęstsza forma demencji to choroba Alzheimera, którą jako pierwszy opisał Alois Alzheimer w 1906 roku. Ciężka choroba Alzheimera to najczęstsza forma demencji i stanowi około 60–70% wszystkich przypadków otępienia. Jako objawy choroby Alzheimera można wymienić zaburzenia pamięci i koncentracji, dezorientację w czasie i przestrzeni, zmianę osobowości oraz trudności w wykonywaniu codziennych czynności. Przyczyna choroby Alzheimera jest wielowymiarowa, ponieważ obejmuje zarówno czynniki genetyczne, biologiczne, jak i środowiskowe.

Choroba Parkinsona – w zaawansowanym stadium choroba Parkinsona może prowadzić do zaburzeń funkcji poznawczych i problemów z pamięcią. Pod pewnymi względami wykazuje wiele podobieństw do otępienia z ciałami Lewy’ego. Kluczowym elementem rozróżnienia między chorobą Parkinsona a demencją z ciałami Lewy’ego jest czas pojawienia się objawów ruchowych i poznawczych. Jeśli symptomy poznawcze i motoryczne występują jednocześnie lub w krótkim odstępie czasu (do około 12 miesięcy), diagnoza skłania się bardziej ku demencji z ciałami Lewy’ego. Z kolei w demencji związanej z chorobą Parkinsona, objawy otępienne rozwijają się zazwyczaj kilka lat po wystąpieniu zaburzeń ruchowych typowych dla choroby Parkinsona.

Otępienie z ciałami Lewy’ego – to choroba neurodegeneracyjna, która łączy objawy otępienia i parkinsonizmu. Jej przebieg jest zmienny, zdolności poznawcze mogą się wahać z dnia na dzień. Występują halucynacje wzrokowe, zaburzenia snu (np. odgrywanie snów), sztywność mięśni, spowolnienie ruchów oraz problemy z uwagą i orientacją przestrzenną. 

Otępienie czołowo-skroniowe (inaczej: otępienie czołowe, demencja czołowa) – jest to choroba zwyrodnieniowa obejmująca głównie płaty czołowe i skroniowe. U chorych często wcześnie pojawiają się zmiany w zachowaniu, takie jak nietypowe reakcje, brak motywacji albo nadmierna pobudliwość (to tzw. behawioralna postać tej choroby). Istnieje też postać językowa otępienia czołowo-skroniowego, która objawia się trudnościami z mówieniem i rozumieniem języka. 

Choroba Picka – to rzadka forma otępienia czołowo-skroniowego, która dotyka głównie osoby w średnim wieku (najczęściej 45–65 lat). Objawy te doświadczają takich objawów jak: obojętność, impulsywność, brak zahamowań, ubóstwo mowy, powtarzanie tych samych słów, utratę empatii i wrażliwości społecznej, a także spadek zdolności planowania i oceny sytuacji.

Demencja naczyniowa (otępienie naczyniowe) – szansa na rozwój demencji naczyniowej z powodu choroby naczyniowej jest dość niska, jednak ryzyko rośnie u osób z nieleczonym nadciśnieniem, cukrzycą, chorobami serca czy po przebytych udarach. Jakie są objawy demencji naczyniowej? Objawy demencji naczyniowej to: problemy z koncentracją i planowaniem, spowolnienie myślenia, trudności z zapamiętywaniem nowych informacji, wahania nastroju, zaburzenia równowagi i poruszania się, dezorientacja w miejscu i czasie.
 

Jakie można wyróżnić czynniki zwiększające ryzyko wystąpienia demencji? 

• niedobory witamin – np. B12, kwasu foliowego,
• choroby metaboliczne – np. niedoczynność tarczycy, choroby wątroby lub nerek,
• infekcje OUN – np. kiła, HIV, zapalenie mózgu,
• guzy mózgu – mogą powodować objawy podobne do demencji,
• urazy głowy – powtarzające się szczególnie często (np. u bokserów),
• zatrucia i nadużywanie substancji – np. alkohol, leki uspokajające.

Jakie czynniki powodują zwiększone ryzyko rozwoju demencji?

• wiek (ryzyko rośnie po 65. roku życia),
• czynniki genetyczne,
• choroby układu krążenia,
• siedzący tryb życia,
• palenie tytoniu i nadużywanie alkoholu,
• cukrzyca, otyłość, depresja.

Objawy demencji

Otępienie powoduje znaczne ograniczenie codziennego funkcjonowania, doprowadzając z czasem do całkowitej niepełnosprawności osoby chorej. W konsekwencji, osoba chora musi zostać objęta całodobową opieką osób drugich celem zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, takich jak np.: odżywianie, utrzymanie higieny własnej i otoczenia, ubieranie, komunikowanie się z innymi ludźmi.
 

Jakie są pierwsze objawy demencji? Na początku objawy demencji starczej obejmują: 

• zaburzenia pamięci, 
• zaburzenia funkcji poznawczych, 
• zaburzenia mowy, zaburzenia orientacji w czasie i przestrzeni,
• zaburzenia zachowania i emocji. 

Jakie są psychiczne objawy demencji? Objawy demencji mogą obejmować zmiany w całościowym funkcjonowaniu psychicznym chorego. Do najczęstszych symptomów psychicznych należą:
 

• depresja – obniżony nastrój, utrata zainteresowań, uczucie beznadziejności;
• lęk – niepokój, napięcie, uczucie zagubienia, zwłaszcza w nowych sytuacjach;
• zaburzenia snu – bezsenność, odwrócony rytm dobowy, wybudzanie się w nocy;
• urojenia – fałszywe przekonania (np. że ktoś chce skrzywdzić chorego);
• omamy (halucynacje) – najczęściej wzrokowe (np. widzenie nieistniejących osób lub zwierząt),
• agresja i drażliwość – reakcje lękowe, frustracja lub złość, często spowodowane niezrozumieniem sytuacji;
• apatia – brak motywacji, wycofanie się z życia społecznego, spadek aktywności.
  
   

Zapobieganie demencji  

Jak przebiega diagnoza demencji? Kto może jej dokonać? Zespół objawów demencji może zostać rozpoznany przez lekarza neurologa, psychiatrę lub geriatrę. W procesie diagnozy często pomaga także neuropsycholog, który ma za zadanie przeprowadzić szczegółową ocenę funkcji poznawczych, takich jak pamięć, uwaga, język, myślenie czy orientacja. Po rozpoznaniu choroby, lekarz zawsze przekazuje pacjentowi zalecenia o tym, jakie są dostępne metody leczenia, które mogą spowolnić postępujący rozwój demencji, poprawić jakość życia chorego i wesprzeć jego codzienne funkcjonowanie.

Tak więc, jak można zapobiec demencji, a także co może zwiększać ryzyko demencji? Czynniki ryzyka rozwoju demencji mogą istotnie wskazać, na co zwrócić uwagę, aby nie doprowadzić do rozwoju choroby lub opóźnić jej wystąpienie. 
 

Czynniki, które mogą zwiększać ryzyko demencji, to: 
 

• podeszły wiek, 
• choroby układu krążenia (np. nadciśnienie, miażdżyca, choroba wieńcowa),
• cukrzyca, 
• otyłość, 
• brak aktywności fizycznej, 
• niska aktywność umysłowa, 
• palenie papierosów i nadużywanie alkoholu, 
• depresja i przewlekły stres, 
• urazy głowy, 
• czynniki genetyczne.
  
   

Jak dbać o zdrowie mózgu? Profilaktyka demencji powinna obejmować:
 

• przyjmowanie witamin – wiele witamin (witamina B12, kwas foliowy) uważa się za środki przeciwutleniające, które mogą zapobiegać lub zmniejszać stres oksydacyjny, doprowadzający do zwyrodnienia neuronów, a w następstwie do pojawienia się demencji,
   
• aktywność fizyczna – wiąże się ze zmniejszonym ryzykiem rozwoju zaburzeń poznawczych i chorób psychicznych,
   
• aktywność intelektualna – wyższe wykształcenie oraz środowisko stymulujące intelektualnie zmniejszają szansę na spadek funkcji poznawczych w podeszłym wieku,
   
• treningi poznawcze – zapobiegają zanikowi struktur mózgowych (jak np. hipokamp), przykładem treningu poznawczego może być rozwiązywanie krzyżówek, sudoku, czytanie książek,
   
• odpowiednia dieta – w przypadku zapobieganiu demencji, najlepszą dietę stanowi dieta śródziemnomorska, składająca się ze świeżych owoców, produktów roślinnych, oliwy z oliwek, produktów mlecznych, ryb i drobiu z ograniczoną ilością jaj i czerwonego mięsa,
   
• kontakty społeczne – bliskie relacje podwyższają jakość życia w każdym wieku, a utrzymywanie kontaktów społecznych stanowi ważne zalecenie pracowników ochrony zdrowia.

Jak pomóc osobie z demencją?

Objawy demencji starczej często sprawiają, że jakość życia pacjentów drastycznie spada. Osoby dotknięte demencją potrzebują specjalistycznej opieki, ponieważ ich zdolność do samodzielnego funkcjonowania w codziennym życiu jest znacznie ograniczona. W miarę postępu choroby, pacjenci mogą mieć trudności z rozumieniem otaczającego ich świata, zapominać o podstawowych czynnościach higienicznych, odżywianiu czy przyjmowaniu leków. Co więcej, problemy z pamięcią i orientacją mogą prowadzić do niepokoju, lęku, a także agresji. 

 

Komunikacja jest jednym z najważniejszych aspektów opieki nad osobą z demencją. Osoby chore na otępienie zmagają się z problemami w rozumieniu słów oraz w wyrażaniu swoich myśli i potrzeb. Zespół objawów demencji może powodować trudności w komunikacji z innymi ludźmi, np. ze względu na wielokrotne powtarzanie tego samego zdania. To z kolei może prowadzić do frustracji zarówno chorego, który czuje się nierozumiany, jak i opiekuna, który może mieć poczucie, że traci więź z pacjentem. Aby ułatwić porozumiewanie się, opiekunowie powinni nauczyć się prostych metod komunikacji werbalnej i niewerbalnej.

 

Innym ważnym elementem opieki jest podtrzymywanie aktywności fizycznej i społecznej osoby chorej. Warto wspierać chorego w jak najdłuższym utrzymaniu samodzielności w codziennych czynnościach, unikając nadmiernego wyręczania. Wskazana jest codzienna rehabilitacja i terapia zajęciowa, która może przybierać różne formy (takie jak taniec, śpiew, malarstwo czy muzyka). Tego typu aktywności stymulują funkcje poznawcze oraz językowe, pomagając osobie z demencją zachować sprawność umysłową przez jak najdłuższy możliwy czas.

 

Wsparcie terapeutyczne dla opiekunów osoby z demencją
 

Postęp choroby z demencją nie dotyka jedynie osób chorych, ale także ich najbliższych oraz opiekunów. Większość osób z demencją mieszka w swoim środowisku domowym, otrzymując wsparcie od członków rodziny. Chociaż ta forma opieki ma wiele pozytywnych aspektów, opiekunowie osób z demencją często borykają się z przewlekłym stresem, a także problemami zdrowotnymi na tle psychicznym, jak i fizycznym.

Objawy demencji u bliskich osób mogą sprawić, że pojawią się takie uczucia i emocje, jak smutek, frustracja, lęk, poczucie bezsilności, złość czy poczucie winy. Z tego powodu warto zadbać o wsparcie dla opiekunów osób chorych na demencję, aby pomóc im radzić sobie z emocjonalnymi i fizycznymi obciążeniami związanymi z opieką oraz zapewnić im przestrzeń na odpoczynek i regenerację.

 

Wsparcie terapeutyczne dla osób z demencją 

Osoba chora na demencję potrzebuje wsparcia nie tylko ze strony bliskich, ale także ze strony specjalistów zdrowotnych. Jednym z problemów, które obniżają jakość życia osób z demencją, to trudności w sferze zdrowia psychicznego. Psychiczne objawy otępienia mogą obejmować: depresję, lęki, apatię, zmiany nastroju, agresję. W takim przypadku pomocne jest otrzymywanie regularnej i długotrwałej formy wsparcia, jaką jest psychoterapia.

Psychoterapia oraz interwencje doradcze ze strony psychologa mogą wspierać poczucie tożsamości i zwiększać samoakceptację, zmniejszać depresję oraz lęk u osób z demencją, a także mieć długotrwały potencjał w poprawie samopoczucia osoby chorej. Pacjenci chorzy na demencję zgłaszają również potrzebę włączenia, redukcji poczucia samotności oraz potrzebę rozwijania nadziei w sobie. Poradnictwo i interwencje psychoterapeutyczne dają możliwość lepszego zrozumienia tych potrzeb oraz poznania strategii ich lepszego zaspokajania. 
 

ZAREZERWUJ WIZYTĘ

Bibliografia

Mazurek, M., Papuć, E., Rejdak, K. (2018). Demencja – Problemy diagnostyczne i terapeutyczne. Wiadomości Lekarskie, 71(6), 1235–1238.
Mirczak, A. (2021). Wybrane potrzeby edukacji terapeutycznej osób z demencją starczą oraz ich rodzin. Studia Nad Rodziną, 22(5(50), 103–114.
Savica, R., Petersen, R. C. (2011). Prevention of dementia. The Psychiatric clinics of North America, 34(1), 127–145.
Shoesmith, E., Griffiths, A. W., Sass, C., Charura, D. (2022). Effectiveness of counselling and psychotherapeutic interventions for people with dementia and their families: a systematic review. Ageing and Society, 42(4), 962–989.