Dysonans poznawczy: dlaczego działamy wbrew sobie?

Dysonans poznawczy to stan wewnętrznego napięcia, który pojawia się, gdy nasze działania są sprzeczne z przekonaniami.

W artykule wyjaśniamy, skąd się bierze, jakie są jego skutki i jak sobie z nim radzić.
 

Prezentujemy również rodzaje, przykłady dysonansu, a także strategie radzenia sobie z dysonansem.

 

Czym jest dysonans poznawczy?

Teoria dysonansu poznawczego została sformułowana w latach 50. XX wieku przez profesora Leona Festingera, który był przedstawicielem nurtu psychologii społecznej. To właśnie on określił, w jaki sposób dysonans poznawczy działa oraz oddziałuje na nasze życie. Wymienił także przykłady dysonansu poznawczego, które są bliskie każdemu człowiekowi, takie jak odczuwanie winy po podjęciu decyzji sprzecznej z własnymi przekonaniami.
 

Dlaczego ludzie unikają dysonansu poznawczego? Co się dzieje, gdy w naszej głowie pojawia się niezgodność poznawcza? Gdy człowiek uświadomi sobie swoje sprzeczne przekonania to przeżywa nieprzyjemne napięcie psychiczne, które zaburza jego spójny, pozytywny obraz samego siebie. Może wtedy próbować zredukować dysonans poprzez racjonalizowanie swojego zachowania, zmianę przekonań lub umniejszanie znaczenia danej sytuacji. 

Jako inne, charakterystyczne  objawy dysonansu poznawczego można wymienić: 
 

• poczucie winy, 
• wstyd, 
• wewnętrzne rozdrażnienie, 
• unikanie tematów lub sytuacji wywołujących konflikt,
• potrzebę usprawiedliwiania własnych decyzji, działań.

Rodzaje i przykłady dysonansu

Dysonans poznawczy można podzielić na różne rodzaje, ze względu na jego specyfikę:
 

• dysonans podecyzyjny,
• dysonans z chęci posiadania czegoś, czego nie możemy mieć,
• dysonans spowodowany niespójnością między postawą a zachowaniem,
• dysonans spowodowany niewystarczającym uzasadnieniem,
• dysonans spowodowany niespójnością między zobowiązaniem a informacją.
  
   

Dysonans podecyzyjny

Dysonans podecyzyjny polega na odczuwaniu niepewności, czy podjęło się właściwą decyzję. Ten typ dysonansu występuje szczególnie wtedy, gdy osoba stoi przed dokonaniem trudnego, ważnego wyboru. Przykładem dysonansu podecyzyjnego może być sytuacja, w której wybraliśmy konkretne miejsce pracy, zamiast innego, równie atrakcyjnego. Jest to powszechny, codzienny dysonans poznawczy, który dotyka nie tylko ludzi, ale także zwierzęta.

Dysonans z chęci posiadania czegoś, czego nie możemy mieć

Dysonans z chęci posiadania czegoś, czego nie możemy mieć, pojawia się wtedy, gdy dany obiekt jest przez nas pożądany, jednak jest niemożliwy do uzyskania. Wspomniany dysonans może prowadzić do takich odczuć, jak frustracja, spięcie, przygnębienie. Aby uniknąć tego dysonansu, osoba może silnie przekonywać samą sobie, że tak naprawdę wcale nie jest zainteresowana pozyskaniem danego obiektu. Dla przykładu może być to zakochana kobieta, która powierzyła swoje uczucia niedostępnej osobie – z tego powodu może wierzyć, że druga osoba nie podoba jej się oraz nie chciałaby utrzymywać z nią kontaktu (pomimo, iż rzeczywistość jest całkowicie inna).

 

Dysonans jako wynik niespójności postaw i zachowań

Ta forma dysonansu poznawczego występuje w sytuacji, gdy istnieją rozbieżności między naszymi przekonaniami, postawami a przejawianym zachowaniem. Dysonans poznawczy jako wynik niespójności postaw i zachowań może wywołać dyskomfort oraz zaniepokojenie. Przykłady dysonansu poznawczego spowodowanego niespójnością między postawą a zachowaniem to np. jedzenie fast foodów przez kogoś, kto wyznaje przekonanie o zdrowym stylu życia czy osoba deklarująca troskę o środowisko naturalne, ale nie segregująca odpadów.

Dysonans spowodowany niewystarczającym uzasadnieniem

Dysonans spowodowany niewystarczającym uzasadnieniem występuje, gdy decydujemy się przeznaczyć na coś dużo czasu, energii i innych zasobów, ale w zamian otrzymujemy niewiele lub nic. W następstwie tego dysonansu możemy mieć poczucie bycia oszukanymi. Jako przykłady tego dysonansu poznawczego można wyróżnić niezaliczenie egzaminu pomimo wielu godzin nauki lub niestworzenie związku romantycznego z wybraną osobą mimo szeregu starań.

Dysonans spowodowany niespójnością między zobowiązaniem a informacją
 

Dysonans spowodowany niespójnością między zobowiązaniem a informacją pojawia się, gdy zobowiązujemy się do wyznawania pewnych wartości, zanim uzyskamy o nich wszystkie potrzebne informacje lub gdy nowo uzyskane informacje przeczą naszemu zobowiązaniu. Sprzeczność obecna w tym dysonansie może wywołać napięcie oraz poczucie winy. Przykładem sytuacji, w której występuje ta forma dysonansu poznawczego, to bycie wyznawcą religii chrześcijańskiej, ale świadome i dobrowolne popełnianie grzechów.


 

Skąd bierze się dysonans – mechanizm psychologiczny
 

Teoria dysonansu poznawczego została opracowana w latach 50. XX wieku i już wtedy zaczęło pojawiać się wiele przypuszczeń, dlaczego ludzie doświadczają dysonansu. Brano pod uwagę różne elementy poznawcze, takie jak sprzeczne przekonania, niezgodne postawy oraz rozbieżności między zachowaniem a wartościami. Festinger zauważył, że gdy te elementy pozostają niespójne, pojawia się psychologiczny dyskomfort, który motywuje osobę do jego redukcji.
 

Od czego zależy siła dysonansu poznawczego? Czy możliwa jest redukcja dysonansu poznawczego? Przypuszcza się, że siła dysonansu może zależeć od kilku istotnych czynników:
 

• znaczenia, jakie przypisujemy błędnym przekonaniom, 
• liczby i intensywności niespójnych przekonań,
• stopnia zaangażowania w błędną postawę lub zachowanie. 
  
   

Dlaczego jako ludzie dążymy do przejawiania spójnego zachowania? Niektórzy teoretycy twierdzą, że dążenie do spójności może mieć dla człowieka charakter adaptacyjny, ponieważ przygotowuje go do skuteczniejszego działania. Inni teoretycy wskazują jednak, że dysonans poznawczy stanowi jedynie wyuczony popęd, który nabywany jest już w okresie wczesnego dzieciństwa.

Manipulacja a dysonans poznawczy – czy są to tożsame pojęcia? Czasem mogłoby się zdawać, że epizody dysonansu poznawczego mogą stanowić formę manipulacji, ponieważ osoba doświadczająca silnego wewnętrznego napięcia może podejmować decyzje pod wpływem emocji, starając się szybko przywrócić wewnętrzną równowagę, co może wyglądać jak efekt zewnętrznego nacisku lub kontroli. Warto jednak wiedzieć, że niezgodność poznawcza to nie jest to samo co manipulacja. 

 

Czym różni się dysonans poznawczy od społecznego?

Czym jest dysonans społeczny? Jak zachowują się osoby doświadczające dysonansu społecznego? Dysonans społeczny polega na odczuwaniu napięcia związanego z byciem samotnym i/lub nieradzeniem sobie w świecie. Często dysonans społeczny sprawia, że ludzie podejmują kroki mające na celu redukcję nieprzyjemnego napięcia. Do takich działań można zaliczyć:

• zmianę zachowania, 
• unikanie kontaktów społecznych, 
• nadmierne dostosowywanie się do norm danej grupy, 
• formułowanie samousprawiedliwień.

Podobnie jak w przypadku dysonansu poznawczego, w dysonansie społecznym także występuje konflikt poznawczy oraz samousprawiedliwienie. Tym, co odróżnia dysonans społeczny od poznawczego jest jego źródło. Dysonans poznawczy wynika z niezgodności między przekonaniami a zachowaniem jednostki, za to dysonans społeczny ma swoje korzenie w relacjach międzyludzkich. 

 

Jak reagujemy na dysonans? Strategie radzenia sobie

Dysonans poznawczy wywołuje w człowieku wiele przeżyć wewnętrznych, takich jak zakłopotanie, wstyd, poczucie winy czy niepokój. Z tego powodu złagodzenie dysonansu poznawczego bądź jego całkowita redukcja w danym momencie jest dla człowieka niezmiernie ważna. Czy wyciszanie dysonansu poznawczego jest faktycznie istotne? Czy są może inne strategie, które pomagają w poradzeniu sobie z silnym dysonansem?
 

Konflikt poznawczy powinien być rozpoznany oraz zrozumiany – to właśnie wtedy można zacząć nad nim pracować. Świadomość istnienia dysonansu poznawczego oraz mechanizmów, które nim rządzą, pozwala spojrzeć na swoje i cudze zachowanie z większą wyrozumiałością. Często, gdy zrobimy coś niewłaściwego lub powiemy coś nieprzemyślanego, nasz umysł zaczyna szukać winy na zewnątrz w celu samoobrony. Zrozumienie tego procesu to pierwszy krok do bardziej świadomego reagowania i stopniowego przepracowywania niespójnych schematów myślowych.
 

Budowanie dobrych relacji z innymi wymaga wrażliwości na to, jak działa ludzki umysł pod wpływem dysonansu. Warto czasem zrezygnować z bezpośredniego wskazywania błędów czy niekonsekwencji w wypowiedzi drugiej osoby, aby nie wzmacniać u niej poczucia zagrożenia. Gdy nasz rozmówca nie czuje się przez nas oceniany, może z większą otwartością sam zauważyć i przyznać, gdzie popełnił błąd. Udawanie, że nie zauważyliśmy niespójności w cudzej wypowiedzi, może być świadomą strategią wspierającą harmonijną komunikację i unikanie eskalacji konfliktu.

 

Dysonans w terapii – jak pomaga w zmianie przekonań i zachowań

Jak przejawia się silny dysonans poznawczy? Jak zachowuje się osoba, którą dotyka ten mechanizm psychologiczny? Silny dysonans poznawczy objawia się wewnętrznym napięciem, poczuciem dyskomfortu, a niekiedy nawet kryzysem tożsamości. Osoba może być rozdrażniona, wycofana lub nadmiernie tłumaczyć swoje zachowanie. Gdy niespójność dotyczy ważnych wartości lub obrazu siebie, reakcje emocjonalne są szczególnie intensywne. Pojawia się silna potrzeba obrony swojego „ja”, czasem poprzez zaprzeczanie, racjonalizowanie lub obwinianie innych. Należy także pamiętać, że im większy dysonans poznawczy, tym może występować więcej trudnych emocji, takich jak: niepokój, zakłopotanie, żal, smutek oraz wstyd.
 

Psychoterapeuta może pomóc także w następujących przypadkach:
 

• złagodzenie dysonansu poznawczego poprzez oswojenie pacjenta z nieprzyjemnymi emocjami oraz zwiększenie jego tolerancji na wewnętrzne napięcie,
• przekształcenie dysonansu poznawczego w bardziej adaptacyjne schematy, poprzez m.in. zmianę postaw czy pracę nad spójnym obrazem siebie.

Jak żyć spójnie: praktyczne wskazówki psychologa

Jak może wyglądać psychologiczne redukowanie dysonansu? Co robić, gdy uczucie dysonansu poznawczego nadmiernie nas przeciąża? W sytuacji silnego dysonansu warto najpierw rozpoznać, które przekonania lub zachowania pozostają ze sobą w konflikcie i wywołują w nas napięcie. Zrozumienie źródła sprzeczności to pierwszy, podstawowy krok do odzyskania wewnętrznej równowagi. 
 

Można jednak wyróżnić także bardziej trwałe formy redukowania dysonansu poznawczego. Strategie psychologiczne redukowania dysonansu, które mogą być pomocne na dłuższy okres czasu, to:

1. Dodanie większej liczby przekonań, aby przeważyć te sprzeczne – jest to "przeważenie" konfliktowych myśli dodatkowymi myślami, które wspierają przejawiane zachowanie. Dla przykładu osoba odżywiając się zdrowo i uprawiając sport może powiedzieć sobie, że palenie papierosów jest dla niej szkodliwe i nie jest zgodne z jej przekonaniami, jednak pomaga w redukcji stresu oraz jest mniej istotne od zachowania właściwej diety.
    
2. Zmniejszenie znaczenia konfliktu – można próbować przekonać samego siebie, że występująca sprzeczność między przekonaniami, a zachowaniem nie jest aż tak istotna. Na przykład osoba prowadząca siedzący tryb życia może pomniejszać znaczenie negatywnych skutków zdrowotnych, podkreślając swoje inne zdrowe nawyki.
    
3. Zmiana przekonań – polega na modyfikowaniu jednego z konfliktowych przekonań tak, aby pasowało do zachowania lub innej opinii. Jest to skuteczna, choć często trudna droga, szczególnie gdy dotyczy głęboko zakorzenionych wartości. Przykładem może być zmiana poglądu na dany temat (np. polityki), co podważa dotychczas posiadane przekonanie.

Jeżeli czujesz, że pojawiający się w Twojej głowie dysonans poznawczy negatywnie wpływa na Twoje życie, np. poprzez obniżenie samooceny czy nasilenie stresu, warto skorzystać z profesjonalnej pomocy terapeutycznej. Psychoterapia może pomóc Ci lepiej zrozumieć źródła wewnętrznego konfliktu oraz nauczyć Cię skutecznych strategii radzenia sobie z napięciem. 

Już teraz umów wizytę w naszej klinice psychoterapii online i zobacz, jak zmieni się Twoja codzienność!

ZAREZERWUJ WIZYTĘ
 

Bibliografia

Cherry, K. (2025). Cognitive Dissonance and the Discomfort of Holding Conflicting Beliefs. verywell mind. [data dostępu: 09.05.2025].
Cooper, J. (2019). Cognitive Dissonance: Where We’ve Been and Where We’re Going. International Review of Social Psychology, 32(1), 7, 1–11.
Grzegorczyk, A. (1999). Dysonans poznawczy. Jak o nim mówić i kto jest jego odkrywcą?. Przegląd Filozoficzny, 3(31).
Krawczyk, T. (2022). Dysonans poznawczy, czyli o mechanizmie ratującym ego. Nowe Standardy.
Lumen. Cognitive Dissonance. Introduction to Psychology. [data dostępu: 09.05.2025].
Shaw, D. L., McCombs, M., Weaver, D. H., Hamm, B. J. (1999)  INDIVIDUALS, GROUPS, AND AGENDA MELDING: A THEORY OF SOCIAL DISSONANCE. International Journal of Public Opinion Research, 11(1), 2–24.