Kompleks Edypa - charakterystyka

Kompleks Edypa, a kompleks Elektry - charakterystyka
 

Relacja dziecka z własną matką jest chyba najbardziej unikalną formą kontaktu z drugim człowiekiem. Miłość matki, bogata w matczyną troskę i opiekę pozwala na prawidłowy rozwój życia dziecka. Bardzo często relacje z naszymi rodzicami wpływają na naszą osobowość i zachowanie w dorosłym życiu, zwłaszcza biorąc pod uwagę nasze relacje społeczne. Jednak co jeżeli relacja z własną matką była zaburzona lub doświadczyliśmy braku miłości od rodzica przeciwnej płci?

 

Nazwa kompleksu Edypa czerpie z jednego z greckich mitów, w którym głównym bohater Edyp zostaje porzucony przez swoich rodziców z uwagi na przepowiednie z nim związaną i zostaje przygarnięty przez władców Koryntu. Dorosły Edyp od wyroczni delfickiej dowiaduje się jednak o przepowiedni według której Edyp ma zabić własnego ojca i poślubić swoją matkę. Chcąc oszukać przeznaczenie opuszcza Korynt i udaje się w podróż do Teb. W drodze napotyka jednak nieznajomego starca, którego zabija, a docierając do Teb zgładzić ma potwora i żeni się z żoną poprzedniego władcy. Po latach dowiaduje się jednak, że zabity starzec był jego ojcem, a poślubiona kobieta to jego matka. Historia Edypa pokazuje, że pomimo prób uniknięcia przeznaczenia i tak ostatecznie nie da się uniknąć tego, co przeznaczone. Edyp dowiadując się prawdy wydłubuje sobie oczy i udaje się w tułaczkę. 

Kompleks Edypa nawiązuje więc  do miłosnej relacji między synem, a matką, która jest z punktu natury i rozwoju dziecka nieunikniona. Dodatkowo kompleks Edypa odnosi się do sytuacji, w której chłopiec chce poślubić swoją matkę i żywi względem niej uczucia seksualne. 
 

Według Freuda kompleks Edypa rozumiany jest jako jeden z fundamentów psychoanalizy, który tłumaczy się jako grupę nieświadomych uczuć, emocji i myśli skoncentrowanych na pragnieniu, by posiadać rodzica przeciwnej płci i wyeliminować rodzica płci tej samej.
 

W ujęciu psychoanalitycznym kompleks Edypa oznaczał miłość syna do matki, który chciałby ją posiąść dla siebie i wejść z nią w intymną relację seksualną. Jednym z założeń kompleksu Edypa jest też pragnienie małego chłopca by pozbyć się ojca, który jest jego głównym rywalem o uczucia matki i tym samym stanowi dla niego zagrożenie. 
 

Kompleks edypalny traktowany jest przez psychoanalizę jako naturalny etap rozwoju i stanowi jeden ze stadiów rozwojowych dziecka w psychoseksualnej teorii rozwoju jaką do psychologii wprowadził Zygmunt Freud. Rozwój psychoseksualny rozumiany jest jako etap rozwoju sfery emocjonalnej, w tym również uczuć dziecka do matki i ojca. W okresie od 3-ego do 6-ego  roku życia dziecko doświadcza kompleksu Edypa darząc swoją matkę wyjątkową uwagą, chęcią bycia blisko niej oraz przejawia silne uczucia pozytywne względem niej. Oprócz kompleksu Edypa psychoanaliza wyróżnia również kompleks Elektry.

 

Z racji tego, że to rodzice są pierwszymi osobami, z którymi jako dzieci nawiązuje się bliską relację i doświadczamy od nich bliskości, stąd też kompleks Edypa występuje w nawiązaniu do relacji z rodzicami. Co ciekawe kompleks Edypa został przez Freuda traktowany jako naturalne skłonności kazirodcze u dziecka, w momencie gdy zaczyna ono odczuwać fascynację rodzicem. 

Teorię psychoseksualne Zygmunta Freuda jak i kompleks Edypa nadal budzą wiele kontrowersji wśród psychologów. Różne gałęzie psychologii i psychoterapii odmiennie podchodzą do tematu związanego z kompleksem Edypa Freuda. Nie mniej jednak choć klasyczna i pierwotna psychoanaliza przez lata ewoluowała, to jednak w przypadku kompleksu Edypa da się zauważyć nawiązania do tej koncepcji w kontekście rozwoju dziecka. 

Biorąc pod uwagę, że kompleks Edypa traktowany jest jako naturalny etap rozwoju ma on swoje pozytywne aspekty, które wpływają na prawidłowy rozwój dziecka. Jednym z pozytywnych skutków kompleksu Edypa jest “przegranie” z ojcem rywalizacji o miłość matki - u dziewczynek z matką o uczucia ojca. Dlaczego tak się dzieje?

Otóż dziecko w momencie życia płodowego tworzy z matką pewną symbiozę; zaraz po porodzie przez pierwsze kilkanaście miesięcy życia jest również z matką nierozłączne. W miarę rozwoju emocjonalnego i poznawczego, dziecko zaczyna odkrywać, że świat to coś więcej niż tylko mama. Dziecko zaczyna zauważać, że w ich związku bardzo często pojawia się trzecia osoba, czyli tata. Utworzona pierwotnie relacja dziecka z matką, czyli tzw. diada musi przekształcić się w relacje trójstronną, czyli triadę. 

Wpływ kompleksu Edypa może mieć szczególne znaczenie dla prawidłowego rozwoju psycho-emocjonalnego dziecka oraz umiejętności funkcjonowania w relacjach w życiu dorosłym.  Konsekwencje kompleksu Edypa, który został prawidłowo przeżyty powodują, że dziecko znajduje swoje miejsce w relacji z matką i ojcem, buduje z nimi prawidłowe relacje bez zaburzonych emocji oraz buduje swoją tożsamość płciową, identyfikując się z rodzicem tej samej płci.

Nierozwiązany kompleks Edypa może mieć swoje negatywne skutki w dorosłości, dlatego ważne jest by odpowiednio przepracować kompleks Edypa w wyznaczonym dla niego okresie rozwoju. 

Kompleks Elektry - odpowiednik kompleksu Edypa
 

Kompleks Edypa pojawia się nie tylko u małych chłopców, ponieważ druga strona kompleksu Edypa odnosi się również do dziewczynek. U dziewczynek kompleks Edypa nazywany określany jest mianem kompleksu Elektry, a pojęcie to z kolei odnosi się do innej opowieści z mitologii greckiej, w której Elektra zabiła swoją matkę i jej kochanka, w porywie zemsty za śmierć swojego ojca.

Kompleks Elektry jako pojęcie zostało wprowadzone do psychoanalizy przez ucznia Freuda - Carla Gustava Junga. Odpowiednik kompleksu Edypa w postaci kompleksu Elektry dotyczy więc jedynie płci żeńskiej, gdzie dziewczynka jest zafascynowana swoim ojcem, żywi względem niego silne uczucia, natomiast odczuwa tym samym silną wrogość względem matki traktując ją jako rywalkę i zagrożenie. 

Kompleks Edypa - objawy

 

Objawy kompleksu Edypa możemy zacząć zauważać już u dzieci w okolicach 2-3 roku życia. U Dziecka kompleks Edypa może początkowo pojawiać się jako chęć spędzania czasu z rodzicem płci przeciwnej, potrzeba bliskości czy angażowanie rodzica w swoje zabawy bardziej niż to miało miejsce dotychczas. 

Objawy kompleksu Edypa u chłopców nie zawszę są na tyle wyraźne, aby rodzice mogli je jednoznacznie odczytać. Najczęściej chęć bycia syna z matką traktowana jest jako coś normalnego, a niekiedy silne zainteresowanie swoją matką nazywane jest potocznie jako “bycie synkiem mamusi”. 

Chłopiec żywiąc silne uczucie miłości do matki może więc nie odstępować jej na krok, potrzebować dużo bliskości z matką, jej dotyku oraz przytulania czy też chcieć spać w jednym łóżku z mamą. Jak już wspomnieliśmy oprócz silnych, pozytywnych uczuć względem matki pojawiają się również negatywne emocje względem ojca. 

 

W kontekście kompleksu Edypa pojawia się również tzw. lęk kastracyjny. Chłopiec rywalizując z ojcem o matkę obawia się, że ten w odwecie może go “pozbawić genitaliów”, czyli innymi słowy wykastrować. Lęk kastracyjny wiąże się nie tylko dosłownie z utratą męskich narządów, ale również utratą miłości ojca, bez której chłopiec nie wyobraża sobie życia. W momencie doświadczania kompleksu Edypa i związanego z nim lęku kastracyjnego może pojawiać się wiele negatywnych emocji takich jak poczucie winy, lęk przed stratą czy wstyd za własne uczucia. Chłopiec w rzeczywistości obawia się, że ojciec wie o jego pragnieniu bycia z matką, więc w konsekwencji może go odrzucić. Chłopiec z kolei nie budując prawidłowej relacji z ojcem nie będzie mógł zidentyfikować się z prawdziwą męskością więc tym samym zostanie jej pozbawiony. 

Objawy kompleksu Elektry

W przypadku kompleksu Elektry pojawiać się będzie silne zainteresowanie swoim ojcem. Dziewczynka, która do tej pory jak każde dziecko od pierwszych miesięcy życia była związana z mamą, nagle zmienia obiekt swoich zainteresowań w kierunku taty. Potrzebuje większej bliskości z ojcem, chce się z nim bawić, naśladuje go i okazuje mu podziw. Często zdarza się, że dziewczynki w tym wieku mówią, że w przyszłości ożenią się ze swoim tatą. Dzieje się, tak ponieważ jest on dla nich wzorem i jedynym mężczyzną. W przypadku kompleksu Elektry wspomniano również o zazdrości o matkę, jako partnerkę ojca. Dziewczynka traktując matkę jako bezpośrednie zagrożenie w walce o miłość ojca, co oznacza, że żywi względem niej wrogie uczucia. 
 

Na czym polega kompleks Edypa w dorosłym życiu?

Z prawidłowego rozwiązania kompleksu Edypa wynika, że chłopiec powoli godzi się z faktem, że mama jest partnerką ojca. Uczucie przegranej o uwagę i miłość matki, powoduje, że chłopiec chcąc poradzić sobie z odrzuceniem przekierowuje swoje zainteresowanie na inne obiekty płci przeciwnej, czyli inne dziewczynki.

W tym momencie zakończenia kompleksu Edypa dochodzi również do sytuacji, w której chłopiec zaczyna się utożsamiać z ojcem, a dziewczynka z matką. Dotychczas kompleks Edypa oznaczał, że chłopcy naśladowali swoje matki, natomiast rozpoczęcie pełnej identyfikacji z ojcem, czyli innymi słowy ze swoją własną płcią powoduje, że chłopiec przyjmuje męską rolę i powoli zaczyna być mężczyzną. Poradzenie sobie z własnym kompleksem Edypa hamuje rozwój tendencji narcystycznych, służy poprawie relacji z rodzicami, jest fundamentem rozwoju tożsamości płciowej oraz umiejętnością bycia w relacji z innymi. 

 

Skutki kompleksu Edypa w życiu dorosłym mogą objawiać się w formie osobowości narcystycznej, która charakteryzuje się przekonaniem o swojej wyjątkowości, z jednoczesnym tłumieniem swoich kompleksów. Chłopiec, który żywiąc uczucia miłosne względem swojej matki utknął z nią w takiej relacji, może mieć poczucie, że powinien być wielbiony przez wszystkie kobiety. Jest to przykład kiedy matka odsuwa swojego partnera na rzecz dziecka i poświęca się synowi. W takim przypadku objawami kompleksu Edypa w życiu dorosłym może być brak poczucia męskości, trudności w zawieraniu relacji z kobietami czy też kłopoty w relacji z innymi mężczyznami. Rozwój osobowości narcystycznej będzie wtedy objawiał się zarozumiałością, egocentryzmem i egoizmem, a także nieumiejętnością do przyjmowania krytyki. 

Wyparcie kompleksu Edypa powodujące przekonania narcystyczne u dorosłego mężczyzny, może przekładać się również na budowanie niestabilnych relacji z kobietami. Taki mężczyzna będzie oczekiwał od swojej partnerki jedynie pochwały i podziwu, natomiast nieumiejętność przyznania się do błędu może skutkować wieloma konfliktami w związku. Zdarza się, że mężczyźni, którzy w życiu dorosłym mają nierozwiązany kompleks Edypa tak naprawdę nigdy nie dorastają i zachowują się jak mali chłopcy. W tym przypadku objawami kompleksu Edypa będzie brak poczucia odpowiedzialności, niepewność swoich decyzji, a także bycie infantylnym.

Nierozwiązana sprawa dotycząca kompleksu Edypa może powodować też wiele problemów emocjonalnych czy zaburzeń w życiu dorosłym. Wiążę się to m.in. z przyczynami zaburzeń lękowych, czy depresyjnych, zaburzeniami osobowości czy problemami z regulacją emocji. 

 

Jak przejść przez kompleks Edypa - co powinni wiedzieć rodzice?

 

Jak więc zrozumieć w praktyce kompleks Edypa, aby pozwolić dziecku na prawidłowe przejście przez ten etap rozwoju? Prawidłowo przepracować kompleks Edypa to nic innego jak pozwolić chłopcu przeżywać wszystko co czuje. Tak samo w sytuacji, gdy chcemy przepracować kompleks Elektry występujący u dziewczynek. Dziecko w momencie doświadczania kompleksu Edypa w pełni jeszcze nie rozumie wszystkiego, co się z nim dzieje ani nie zna prawidłowości rządzących światem. Dlatego też rodzice  w momencie, gdy dziecko znajduje się w stadium kompleksu Edypa powinni potraktować to jak naturalny etap i nie karać dziecka za jego zachowania. 

Chłopczyk, który przechodzi kompleks Edypa nie może być odtrącany przez matkę czy jednocześnie wyśmiewany przez ojca. To jak wygląda kompleks Edypa i z czym się wiąże warto zrozumieć, a dziecko powinno mieć swobodę w wyrażaniu swoich uczuć. Akceptacja wszystkich emocji dziecka w przebiegu kompleksu Edypa, również tych wrogich względem rodzica tej samej płci pozwala mu czuć, że wszystko z nim w porządku. Natomiast traktowanie zachowania dziecka jako czegoś złego powoduje, że zaczyna ono czuć się niekochane oraz myśli, że jest z nim coś nie tak. 

 

Sytuacja dotycząca kompleksu Elektry to z kolei pokazywanie córce przez ojca, że to mama jest jego kobietą życia. Warto tutaj również zadbać o to, aby rodzice nadto nie pokazywali swojej nagości czy też ich bliskość z dzieckiem nie wykraczała poza zwykłą rodzicielską czułość. Przede wszystkim należy pamiętać o tym, aby nie reagować na nietypowe zachowania dziecka, a tym bardziej nie potępiać za nie dziecka. Czas trwania kompleksu Edypa określa się do około 6 roku życia - wtedy dziecko naturalnie samo pokonuje ten etap. Zaczyna odczuwać stopniowo mniejszą potrzebę bliskości z rodzicem, odczuwa również powoli wstyd względem swojej nagości oraz bardziej wchodzi w świat swoich rówieśników. 

Leczenie kompleksu Edypa - psychoterapia

Kompleks Edypa współcześnie nie jest określany jako zaburzenie, dlatego też nie wymaga ono specjalistycznego leczenia. Prawidłowe przepracowanie kompleksu edypalnego jest bowiem naturalne. Problem pojawia się jednak wtedy, kiedy nierozwiązany kompleks Edypa rzutuje na nasze dorosłe życie. 

Leczenie kompleksu Edypa dotyczyć więc będzie przypadków, kiedy osoba nie radzi sobie w życiu dorosłym, ponieważ jej zaburzona relacja z rodzicami wpływa na związek z partnerem. W wielu przypadkach leczenie kompleksu Edypa, wynika z faktu, że osoba podejmuje psychoterapię związana np. z przyczynami zaburzeń lękowych, w trakcie odkrywając, że ma nieprzepracowany Kompleks Edypa. 

Natomiast psychoterapia będzie dobry rozwiązaniem dla rodziców, którzy czują się zagubieni w tej sytuacji. Kluczowym elementem jest psychoedukacja, konsultacja rodzicielska, które pozwalają na spotkania z psychologiem dziecięcym, aby przepracować zachowanie dziecka i znaleźć konstruktywne metody postępowania, które będą właściwe dla dziecka i całej rodziny.
 

Literatura
 

Doliński, D., Strelau., J., Psychologia akademicka. Tom 1. Historia myśli psychologicznej, GWP, Gdańsk 2020.
Doliński, D., Strelau., J., Psychologia akademicka. Tom 1.Osobowość, GWP, Gdańsk 2020.
Siegień, B, Frąckowiak, S, Poza intymnością dzieci i rodziców. Zbiorowe studium osób oraz kompleks Edypa au rebours. [W:] Problemy wczesnej edukacji. Polskie Towarzystwo Pedagogiczne, 4(27), 2014.