Lęk separacyjny u dzieci i dorosłych - praktyczne wskazówki

Spis treści:

Lęk separacyjny - charakterystyka

Lęk przed rozstaniem z opiekunem jest powszechny u wielu gatunków na świecie. Powszechnie przyjmuje się, że ma on związek z adaptacyjną rolą tej reakcji, ponieważ może zapewnić przetrwanie potomka.

Czym dokładnie jest zjawisko lęku separacyjnego? Lęk separacyjny to nadmierny strach przed rozstaniem z bliską osobą, występujący pomimo braku realnego zagrożenia. Najczęściej obawa przed rozłąką dotyczy relacji z matką, ponieważ to ona zazwyczaj ma najbliższą więź z dzieckiem. Co ciekawe, lęk separacyjny szczególnie nasila się wtedy, gdy dziecko znajduje się w nieznanym dla siebie otoczeniu.

Kiedy lęk dziecka przed rozstaniem z opiekunem nie powinien martwić? Lęk separacyjny w życiu dziecka jest adaptacyjny, jeżeli ma miejsce między 8 a 30 miesiącem życia. Należy wiedzieć, że zazwyczaj lęk ten jest obserwowany między 6 a 12 miesiącem życia dziecka. W przypadku, gdy lęk separacyjny wykracza poza standardowy okres rozwojowy oraz powoduje zaburzenia w funkcjonowaniu psychospołecznym dziecka, to w takiej sytuacji można mówić o zaburzonym lęku separacyjnym.

Zaburzenie lękowe związane z separacją, z ang. separation anxiety disorder (SAD), to jedno z najczęściej występujących zaburzeń lękowych u dzieci. Charakteryzuje się ono nadmiernym niepokojem oraz nasilonymi obawami przed rozstaniem z osobą, do której jest się przywiązanym i wynika z rzeczywistej lub przewidywanej rozłąki z opiekunem. Gdy lęk separacyjny ma miejsce w niewłaściwym wieku lub kontekście sytuacyjnym, wtedy można założyć wystąpienie SAD u danej osoby.

Przyczyny lęku separacyjnego

Jakie czynniki mogą mieć znaczący wpływ na rozwój lęku? Podstawą do rozwoju lęku, także separacyjnego, stanowią głównie czynniki psychologiczne oraz czynniki środowiskowe. Czynniki psychologiczne obejmują takie zmienne, jak: warunkowanie zachowań (człowiek jest bardziej wyczulony na sygnały zagrożenia, niż bezpieczeństwa), zniekształcenia poznawcze, style radzenia sobie ze stresem czy typ temperamentu. Z kolei czynniki środowiskowe, biorące udział w powstawaniu zaburzeń lękowych, to: sytuacje rozwojowe (np. brak wykształconego zaufania do innych ludzi), nadopiekuńczość rodziców (próba ochrony przed wszelkim niebezpieczeństwem), trudności w relacjach interpersonalnych (szczególnie z osobami ważnymi oraz rówieśnikami).

Lęk separacyjny a dziedziczenie – czy można zauważyć pewne zależności? Co ciekawe, dziedziczenie odgrywa znaczącą rolę w rozwoju zaburzeń lękowych. W przypadku, gdy w rodzinie występują zaburzenia psychiczne, zwłaszcza o charakterze lękowym, dziecko może być bardziej narażone na rozwinięcie lęku separacyjnego. Tak więc warto zapamiętać, że nasilenie lęku separacyjnego może wynikać z czynników niezależnych od dziecka i środowiska, w którym zazwyczaj przebywa.

Lęk separacyjny u niemowlaka – jaka jest jego przyczyna? Ile trwa lęk separacyjny? Rozwój dziecka zawiera w sobie lęk separacyjny, ponieważ przez wiele pokoleń posiadał on istotny charakter ewolucyjny. Najprawdopodobniej kiedyś, lęk separacyjny zapewniał dziecku większą możliwość przetrwania.

Warto jednak zaznaczyć, że lęk dziecka przed rozstaniem jest naturalny i adaptacyjny, gdy pojawia się między 8 a 30 miesiącem życia. Separacyjny lęk u dziecka może również pojawić się w momencie, gdy po raz pierwszy idzie ono do szkoły. Rodzic powinien zmartwić się wtedy, kiedy następstwem lęku separacyjnego u dziecka staje się fobia szkolna. Należy jednak wiedzieć, że czasem lęk jest potrzebny dziecku, aby jego rozwój emocjonalny i społeczny przebiegał poprawnie.

Nieprawidłowy, dezadaptacyjny lęk separacyjny powinien być leczony profesjonalnie, ponieważ w następstwie może powodować zaburzenia psychospołeczne (takie jak zaburzenia przystosowania), które znacząco obniżają jakość życia jednostki.

Objawy lęku separacyjnego

Jakie mogą być objawy lęku separacyjnego? Objawy lęku separacyjnego u dzieci i dorosłych obejmują takie symptomy, jak:

lęk przed przebywaniem samemu lub bez osoby bliskiej
tylko relacje z bliskimi osobami zapewniają poczucie bezpieczeństwa
nadmierne, nierealistyczne zamartwianie się nieszczęściami, które mogłyby spaść na bliską osobę i mogłyby ją oddalić od dziecka/dorosłego (np. potrącenie przez samochód, porwanie)
niechęć do chodzenia do szkoły/pracy z obawy przed rozłąką
zmiany w zachowaniu wynikające z odczuwania nadmiernego niepokoju oraz stresu: płacz, napady złości, apatia, wycofanie społeczne, poczucie nieszczęścia
objawy somatyczne, pojawiające się bezpośrednio przed lub po rozstaniu z bliską osobą: nudności, wymioty, bóle brzucha, bóle głowy
niechęć do kładzenia się spać samemu
zaburzenia rytmu dobowego
koszmary senne opierające się na tematyce rozstania

Lęk separacyjny a emocje dziecka – w jaki sposób lęk przed rozstaniem oddziałuje na funkcjonowanie emocjonalne młodej osoby? Lęk separacyjny może spowodować, że dziecko doświadczy rozregulowania własnych emocji. Takie emocje, jak smutek, strach czy złość mogą być przeżywane przez dziecko intensywniej, czego konsekwencją może być brak umiejętności ich unormowania.

Lęk separacyjny u dzieci

Co ciekawe, zaburzenia lękowe u dzieci występują stosunkowo często. Szacuje się, że około 7-10% dzieci może doświadczać pewnego rodzaju lęku. Do najczęstszych można zaliczyć: lęk separacyjny, lęk społeczny oraz lęk przed określonymi sytuacjami (np. przebywaniem w ciemności).

Kiedy pojawia się lęk separacyjny u dzieci i jakie może mieć konsekwencje? Normatywny lęk separacyjny u dzieci występuje zazwyczaj pomiędzy 8 a 30 miesiącem życia. W przypadku, gdy dziecko wychowuje się w bezpiecznym otoczeniu, to lęk przed rozstaniem naturalnie mija, nie zaburzając przy tym jego rozwoju. Relacje z rodzicami, które nie budują w dziecku poczucia bezpieczeństwa i stabilności, mogą przyczynić się do utrwalenia zaburzonego lęku separacyjnego. Dezadaptacyjny lęk separacyjny w życiu dziecka posiada ogromne znaczenie, ponieważ może oddziaływać na jego zdrowie psychiczne nie tylko w danym okresie rozwoju, ale także w przyszłości.

Lęk separacyjny a emocje dziecka – na co rodzic powinien zwrócić uwagę? Dzieci z lękiem separacyjnym są podatne na przeżywanie wielu trudnych emocji, takich jak niepokój, strach, smutek czy frustracja. Rodzice często nie do końca wiedzą, jak zareagować w danej sytuacji, aby dziecko miało szansę przepracować odczuwany lęk i by poczuło się lepiej.

Należy pamiętać, że w przypadku lęku separacyjnego, należy stworzyć dla dziecka bezpieczne środowisko w domu, jak i poza nim. Dziecko powinno czuć swobodę do wyrażania siebie – swoich emocji, potrzeb czy zainteresowań. Ponadto jako rodzic, warto stopniowo wspierać niezależność dziecka, aby powoli otwierało się na zewnętrzny świat i w przyszłości było w stanie przezwyciężyć lęk przed rozstaniem.

Jak wygląda funkcjonowanie członków rodziny, gdy któreś z dzieci doświadcza lęku separacyjnego? Lęk separacyjny w rodzinie może zdestabilizować jej funkcjonowanie ze względu na to, że członkowie rodziny są zaabsorbowani dobrostanem zalęknionego dziecka i chcą jak najbardziej mu pomóc. W takiej sytuacji pozostałe dzieci mogą czuć się mniej zaopiekowane czy dostrzegane, o czym rodzice powinni pamiętać i zadbać o relacje również z resztą swoich dzieci.

Lęk separacyjny a wsparcie w szkole – jak szkoła powinna wspierać dzieci w radzeniu sobie z lękiem przed rozstaniem? Pedagodzy powinni pamiętać o tym, że lęk separacyjny pojawia się głównie u dzieci do 3. roku życia, ale może także ujawnić się u starszych dzieci (szczególnie tych, które dopiero rozpoczynają edukację szkolną). Szkoła powinna wspierać dzieci z lękiem głównie poprzez tworzenie dla nich bezpiecznego środowiska, w którym będą mogły poczuć się akceptowane oraz niezagrożone.

Lęk separacyjny u dorosłych

Zaburzenia lękowe w dorosłości stanowią ok. 30% wszystkich zaburzeń psychicznych i obejmują takie postacie, jak: lęk uogólniony, zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne czy fobie specyficzne. Lęk separacyjny u dorosłych również jest możliwy, jednak zdarza się rzadziej niż u dzieci.

Dlaczego dorośli cierpią na lęk separacyjny? Pojawienie się lęku przed rozłąką w okresie dorosłości jest najczęściej obserwowane w przebiegu innych zaburzeń psychicznych, na przykład w zaburzeniach osobowości. Co ciekawe, może stanowić także czynnik ryzyka wystąpienia zaburzenia panicznego w dalszym etapie życia człowieka. Z wymienionych powodów, warto przyjrzeć się dokładniej lękowi separacyjnemu nie tylko u dzieci, ale także u osób dorosłych.

Jak przejawia się lęk separacyjny w przypadku osób dorosłych? Lęk separacyjny u dorosłych, podobnie jak u dzieci, opiera się na odczuwaniu silnego niepokoju oraz obaw przed rozstaniem z bliską osobą – członkiem rodziny, partnerem romantycznym lub przyjacielem. W jaki sposób lęk separacyjny utrudnia codzienne funkcjonowanie osoby dorosłej? Dorosły doświadczający lęku przed rozłąką może zmagać się z wieloma psychicznymi, jak i somatycznymi objawami, jakimi są:

nadmierna zależność emocjonalna od innych;
ciągłe zamartwianie się o bliskich;
tworzenie w swojej głowie wielu przykrych scenariuszy, dotyczących dobrostanu najbliższych osób;
niskie poczucie własnej wartości;
nadmierna chęć kontroli sytuacji;
koszmary senne;
objawy somatyczne, np. ból głowy, brzucha.

Skutki nadmiernego lęku separacyjnego

Nadmierny lęk separacyjny powoduje szereg negatywnych konsekwencji dla dziecka, jak i jego najbliższego otoczenia. Oto najbardziej kluczowe z nich:

rozwój poznawczy dziecka może być opóźniony;
zachowanie dziecka wskazuje na jego znaczące cierpienie, gdy w pobliżu nie ma opiekunów;
relacje z rówieśnikami są niezadowalające;
stres w rodzinie, wynikający z martwienia się o dobro dziecka;
trudności w bliskich związkach;
doświadczanie nadmiernego stresu w interakcjach społecznych;
częsta nieobecność i słabe wyniki w szkole, pracy;
zaburzenia snu;
dolegliwości somatyczne;
pogorszenie wyników zdrowotnych;
inne zaburzenia psychiczne (np. depresja).

Lęk separacyjny a edukacja przedszkolna – w jaki sposób lęk przed rozstaniem uniemożliwia sprawną naukę i integrację z innymi dziećmi? Funkcjonowanie dziecka przedszkolnego cierpiącego na lęk separacyjny, charakteryzuje się wycofaniem oraz niechęcią do podejmowania wspólnych aktywności z rówieśnikami. Dziecko obawia się, że może zostać odrzucone bądź zranione przez nieznane mu osoby. Lęk separacyjny powoduje także, że dziecko doświadcza sporych trudności w nauce nowych zagadnień.

Lęk separacyjny a wsparcie w szkole – dlaczego pomoc nauczycieli i innych uczniów jest istotna w przezwyciężeniu lęku? Pozytywne zmiany w relacjach między dzieckiem a nauczycielami i rówieśnikami budują przyjemne skojarzenia ze szkołą. Takie zachowania, jak niepomijanie dziecka podczas zajęć, próba angażowania dziecka w różne ciekawe aktywności czy uprzejme traktowanie, są w stanie przepracować lęk dziecka przed rozstaniem z bliskimi osobami, ponieważ czuje się ono bezpiecznie w środowisku szkolnym.

Jak radzić sobie z lękiem separacyjnym?

Lęk separacyjny a wsparcie psychologiczne dziecka i rodziny – jak uzyskać właściwą pomoc? Dziecko zmagające się z lękiem przed rozłąką potrzebuje wizyt u psychologa dziecięcego, ponieważ pomoże on przepracować wewnętrzny niepokój. Znalezienie odpowiedniego specjalisty może stanowić wyzwanie, jednak warto dokonać odpowiednich poszukiwań, by dziecko mogło przezwyciężyć swój lęk.

Podczas wyboru specjalisty wskazane jest zwrócenie uwagę na następujące czynniki: zakres pomocy psychologa/psychoterapeuty dziecięcego (czy pomaga on w przypadku lęku separacyjnego?), wykształcenie (czy specjalista ukończył odpowiednie studia, takie jak pedagogika, psychologia?), dostępność czasowa (czy godziny spotkań nie będą kolidowały dziecku oraz rodzicowi z innymi zajęciami?). Wsparcie rodziny także może obejmować regularne spotkania z psychologiem, który doradzi właściwie, w jaki sposób postępować z dzieckiem.

Jak wygląda terapia lęku separacyjnego? Na początku warto zaznaczyć, że lęk separacyjny w terapii jest możliwy do przepracowania. Zazwyczaj leczenie lęku separacyjnego polega na uświadamianiu, wspieraniu i zachęcaniu pacjenta oraz jego rodziny do dokonywania pewnych zmian w swoim funkcjonowaniu. Do takich zmian można zaliczyć:

budowanie poczucia bezpieczeństwa poprzez stworzenie rutyny dnia;
modyfikowanie schematów myślenia, które utrudniają lub uniemożliwiają rozstanie z najbliższymi osobami;
angażowanie się w przyjemne aktywności, które są wykonywane samemu bądź w mało znanym towarzystwie.

Czy możliwe jest zapobieganie lękowi separacyjnemu? W przypadku, gdy lęk separacyjny stanowi naturalny element rozwoju dziecka, w takiej sytuacji należy stopniowo go przepracowywać i trudno jest mu zapobiec. W innych okolicznościach zapobieganie lękowi separacyjnemu jest możliwe, jeżeli dziecko wychowuje się w bezpiecznych warunkach, a jego rodzice wspierają jego niezależność.

Terapia lęku separacyjnego

Zaburzenie lękowe związane z separacją, z ang. separation anxiety disorder (SAD), znacząco utrudnia funkcjonowanie osoby, przyczyniając się do pogorszenia jej dobrostanu. W takiej sytuacji terapia lęku separacyjnego stanowi kluczowy element do tego, by jednostka miała szansę na uwolnienie się od natrętnych, przykrych myśli oraz nadmiernej zależności wobec najbliższych.

Lęk separacyjny w terapii – jak można zdiagnozować lęk separacyjny u dziecka oraz dorosłego? Diagnoza lęku separacyjnego, bądź jego poważniejszej formy (SAD), koniecznie wymaga wizyty u psychologa. Istotnym jest to, że w zależności od wieku pacjenta może być to psycholog dziecięcy lub dla osób dorosłych. Rozpoznanie zaburzenia lękowego związanego z separacją opiera się na przeprowadzeniu dokładnej rozmowy z pacjentem oraz ewentualnie na wykonaniu testów pomagających w diagnozie.

Lęk separacyjny a interwencje terapeutyczne – kiedy zdają się być konieczne? Pomoc psychologa dziecięcego jest potrzebna, gdy dziecko doświadcza lęku separacyjnego nieadekwatnego do swojego wieku oraz/lub niezgodnego do sytuacji, w której się znajduje. Ponadto interwencje terapeutyczne zawsze są konieczne, jeżeli osoba doświadcza sporych trudności w codziennym życiu, które wynikają z przeżywanego lęku. W przypadku zaburzeń lękowych, najbardziej polecaną formą psychoterapii jest terapia poznawczo-behawioralna, pozwalająca przepracować niepożądane wzorce myślenia, dlatego też warto skorzystać z psychoterapii.

Lęk separacyjny w rodzinie – jak pomóc członkom rodziny, gdy nie radzą sobie z lękiem separacyjnym dziecka? Najlepszym rozwiązaniem dla rodziny może być uzyskiwanie regularnego wsparcia psychologicznego przez wszystkich jej członków. Równie pomocne może okazać się także uczestnictwo w szkoleniach rodzicielskich, mających na celu uświadomienie, w jaki sposób rozmawiać z dzieckiem doświadczającym lęku separacyjnego. Świadomość i dobre zrozumienie problemu stanowi klucz do tego, by móc właściwie go przepracować.

ZAREZERWUJ WIZYTĘ

Bibliografia

Dąbkowska, M. (2006). Lęk separacyjny a historia życia. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 6(3), 127-132.
Feriante, J., Torrico, T. J., Bernstein, B. (2023). Separation Anxiety Disorder. W: StatPearls. StatPearls Publishing.
Patel, A. K., Bryant, B. (2021). Separation Anxiety Disorder. JAMA, 326(18), 1880.
Poulton, R., Milne, B. J., Craske, M. G., Menzies, R. G. (2001). A longitudinal study of the etiology of separation anxiety. Behaviour research and therapy, 39(12), 1395–1410.
Silove, D. M., Marnane, C. L., Wagner, R., Manicavasagar, V. L., Rees, S. (2010). The prevalence and correlates of adult separation anxiety disorder in an anxiety clinic. BMC psychiatry, 10, 21.