Pracoholizm, uzależnienie od pracy - rozpoznanie i terapia

Spis treści:

Czy pracoholizm to choroba ? - charakterystyka pracoholizmu

Znalezienie równowagi pomiędzy pracą, a czasem wolnym to dla niektórych osób nie lada wyczyn. Powszechnie występujący trend pracy 8 godzin dziennie wydaje być wystarczający, jednak niektórym osobom zdarza się pracować o wiele, wiele więcej. Występujące uzależnienie od pracy i nadmierne angażowanie się w obowiązki zawodowe określane jest mianem pracoholizmu. Choć potocznie termin pracoholizmu używamy w odniesieniu do wszystkich osób, które pracują więcej niż powinny to w wymiarze psychologicznym wiąże się on ze stanem uzależnienia.

Pojęcie pracoholizmu zostało wprowadzone przez jednego z amerykańskich psychologów - Wayna Oatesa, którzy zauważył podobieństwo pomiędzy uzależnieniem od substancji jaką jest alkohol, a nadmiernym angażowaniem się w pracę. Czym jest pracoholizm oraz jakie cechy charakterystyczne opisują problem pracoholizmu?

Definicja pracoholizmu mówi, że jest to stan nadmiernego i niekontrolowanego zaangażowania w pracę, gdzie znaczna ilość czasu poświęcana jest obowiązkom zawodowym. Dodatkowo warto również wspomnieć, że problem pracoholizmu wiąże się także z zaniedbywaniem innych obszarów życia niezwiązanych z pracą, a także z lekceważeniem objawów fizycznych i psychicznych wskazujących na przepracowanie.

Warto również zaznaczyć, że zjawisko pracoholizmu ma przede wszystkim wymiar psychospołeczny. Pracoholik doświadcza szeregu problemów w funkcjonowaniu na co dzień w innych obszarach życia, niż ten związany z pracą, co może znacząco obniżać jego poziom dobrostanu i satysfakcji z życia.

Osoba uzależniona od pracy przede wszystkim permanentnie skupiona jest na życiu związanym z pracą i wszystkim co ma z nią związek. Często nawet poza miejscem pracy pracoholik nie jest w stanie w pełni zaangażować się w inne obowiązki czy formy spędzania czasu, ponieważ jego myśli nieustannie krążą gdzieś wokół tematów związanych z pracą zawodową.

Analogia między pracoholizmem, a uzależnieniem od alkoholu przejawia się w kilku podstawowych cechach obu tych uzależnień oraz w przebiegu fazy pracoholizmu i nałogu alkoholowego.

Zarówno w alkoholizmie jak i pracoholizmie w początkowych fazach nałogu dana osoba zauważa znaczną przewagę zalet niż wad. Osoba, która zaczyna więcej pracować zyskuje korzyści w postaci awansu, podwyżki czy też innych benefitów. Natomiast typowe koszty związane z uzależnieniem od pracy dają o sobie znać dopiero w późniejszych fazach pracoholizmu. Kolejną wspólną cechą obu tych nałogów jest zjawisko regulacji emocji jakie tu występuje - używka jaką jest alkohol czy praca pozwala zagłuszyć niechciane myśli czy emocje i tym samym poradzić sobie z nimi. Niestety nie jest to właściwa strategia, ponieważ z czasem potrzeba jej coraz więcej.

Charakterystyka pracoholizmu pokazuje, że jest to uzależnienie behawioralne, w którym występuje silny wewnętrzny przymus wykonywania pracy. Podobnie jak w przypadku innych uzależnień behawioralnych osoba uzależnia się od danego zachowania czy wykonywania określonych czynności i działań. Pracoholik początkowo zaczyna zostawać po godzinach niewielką ilość czasu, jednak powoli zaczyna takich nadgodzin przybywać. Ilość wykonywanej pracy się zwiększa, jednak nie stanowi to dla danej osoby problemu - coraz chętniej i częściej angażuje się w obowiązki zawodowe. Można by rzecz, że pracoholizm staje się w pewnym stopniu sensem życia.

Dana osoba czuje, że pracy może oddać się bez reszty, przez co odcina się od spraw zewnętrznych, w tym problemów czy trosk dnia codziennego. Praca staje się ucieczką przed samotnością, trudnymi relacjami czy smutkiem.Życie zawodowe jest tym co przynosi radość i spełnienie oraz pozwala realizować się. Pracoholik nie zauważa problemu, ponieważ zaangażowanie w pracę pozwala mu wspinać się po szczeblach kariery, budować swoją pozycję i prestiż, a także wpływa na wzrost samooceny i poczucia własnej wartości.

Pracoholik cechuje się wysokim poziomem motywacji wewnętrznej do wykonywania pracy, ale dodatkowo angażowanie się pracę wiąże się również z unikaniem niepowodzenia i porażki na gruncie zawodowym. To co cechuje pracoholików to też nieustanne podnoszenie poprzeczki i zwiększanie swoich standardów. W konsekwencji czego dochodzi do wydłużania czasu pracy, jeszcze większego poświęcania się zadaniom i obowiązkom oraz przede wszystkim do braku kontroli nad możliwością zakończenia pracy.

cechy pracoholika

Klasyfikacja pracoholizmu jaką możemy spotkać w literaturze wyróżnia pewne typy pracoholików, które różnią się między sobą konkretnymi postawami.

Uzależnienie od pracy – pracoholik może wykazywać różne cechy i poziomy motywacji do pracy, które według Robinsona można podzielić na typy:

pracoholik niestrudzony – taka osoba pracuje zawsze taką samą ilość czasu i jest jednakowo zaangażowana, niezależnie od dni tygodnia czy pory dnia; trzyma się sztywno ustalonych odgórnie terminów oraz jest bardzo sumienna – praca i zadania zawsze są oddane w terminie; traktuje pracę jako najważniejszą ponad relacjami społecznymi, jednakże często bardzo zależy jej na docenieniu ze strony pracodawcy,
pracoholik „bulimiczny” – występuje tutaj analogia do bulimii, ponieważ w tym typie osób występuje napadowe zaangażowanie w pracę na przemian z okresami bezczynności; często zdarza im się stracić kontrolę nad czasem wykonywanej pracy, najpierw mogą zwlekać z wykonaniem zadań, by tuż przed ostatecznym deadline’em pracować cały czas; pomimo tego, że nie pracują cały czas, zdarza im się nieustannie myśleć o pracy,
pracoholik delektujący się pracą – cechuje ich przemyślane podejście do pracy, poświęcają dużo czasu na tworzenie planów i list zadań; do pracy podchodzą bardzo skrupulatnie i starają się, aby ich zadania były perfekcyjne, dlatego poświęcają na swoją pracę dużo czasu i często wydłużają terminy oddania zadań,
pracoholik z deficytem uwagi – mają problem z utrzymaniem uwagi na wykonywaniu konkretnego zadania oraz cechuje ich chaos w wykonywaniu obowiązków; w pracy głównie liczą się dla nich emocje i adrenalina, nie zniechęca ich ryzyko oraz lubią podejmowanie wyzwań,
pracoholik troskliwy – osoby takie angażują się w pracę na rzecz innych; cechuje ich pewna kompulsywność w przejmowaniu odpowiedzialności za życie innych osób, to pomaga im wzmocnić ich poczucie własnej wartości.

Przyczyny pracoholizmu

Wśród przyczyn pracoholizmu możemy wymienić kilka kluczowych czynników, które mogą predysponować do rozwoju tego uzależnienia. Jednakże jako główne przyczyny pracoholizmu wymienia się pewne cechy osobowości, które szczególnie mogą wpływać na rozwój nadmiernego zaangażowania w pracę.

Jako osobowościowe przyczyny pracoholizmu możemy wymienić:

usilne dążenie do perfekcji,
wysoki poziom ambicji,
neurotyczność,
kompulsywność w zachowaniu,
obsesyjno-kompulsyjne zaburzenie osobowości/ osobowość anankastyczna.

Objawy pracoholizmu

Symptomy wskazujące na występowanie pracoholizmu mogą dotyczyć kilku obszarów życia jednocześnie. Pierwsze objawy pracoholizmu moją przejawiać się w postaci stresu i napięcia. Wiąże się to z poświęcaniem pracy coraz większą ilość czasu. Z przeprowadzonych badań wynika, że praca ponad 11 godzin dziennie może zwiększać ryzyko zawału serca oraz problemów z nadciśnieniem. Zauważono również związek między pracoholizmem, a osobowością typu A, która charakteryzuje się postawą nastawioną na sukces, rywalizacją, wysokim poziomem złości i wrogości względem innych, a także tendencją do życia pod presją stresu i czasu.

Pracoholizm objawia się często usilnym dążeniem do perfekcji i sukcesu, które z jednej strony pozwala na rozładowanie napięcia, ale z drugiej strony dostarcza go jeszcze więcej. Jak pokazują badania przeprowadzone w Polsce pracoholicy cechują się stanem przewlekłego stresu oraz życia pod presją czasu, nieustannej rywalizacji o lepsze wyniki i pogoni za sukcesem.

Często zdarza się, że pracoholicy oprócz nałogowego zaangażowania w pracę są również uzależnieni od pieniędzy. Wiąże się to również z tym, że żyją na kredytach, często ponad stan, co zmusza ich do ciągłego zarabiania więcej i więcej. U takich osób pracoholizm objawiać się będzie również o wiele większym zaangażowaniem w przestrzeń zawodową niż w życie rodzinne czy relacje społeczne. To o czym warto wspomnieć, to jest to, że osoby poświęcające pracy znaczną ilość czasu kosztem odpoczynku i snu muszą korzystać z różnego rodzaju „wzmacniaczy”.

Zaliczymy do nich nie tylko napoje energetyczne i kofeinę, ale również nielegalne substancje takie jak amfetamina. Częste sięganie po narkotyki czy alkohol pozwala również rozładować napięcie i stres. Niektórzy z pracoholików mogą również kompulsywnie korzystać z przypadkowego seksu, który również pełni tutaj rolę regulatora emocji i napięcia.

Główne objawy pracoholizmu to m.in.:

coraz większa ilość czasu poświęcana na wykonywanie pracy,
wzrost ilości sił wkładanych w wykonywanie obowiązków zawodowych,
częste skupienie się na kwestiach związanych z pracą, koncentrowanie na pracy swoich myśli i wyobrażeń,
utrata kontroli nad czasem poświęconym pracy,
niemożność zakończenia pracy,
pojawiający się lęk, niepokój czy napięcie w momencie przerwy od pracy,
zmniejszający się poziom satysfakcja z pracy,
problemy w funkcjonowaniu społecznym,
zaburzenia i problemy zdrowotne spowodowane przemęczeniem i przepracowaniem.

Pracoholizm - skutki i konsekwencje uzależnienia od pracy

Negatywne skutki pracoholizmu, które zauważono jako pierwsze dotyczyły sfery emocjonalnej i związanej z nią kryzysów. Skutki przepracowania prowadzą do nasilenia lęku, powstawania depresji, a także kłopotów z chroniczną złością.

Konsekwencje pracoholizmu mogą wiązać się zarówno z pogorszeniem samopoczucia i zdrowia psychicznego oraz fizycznego, ale także z problemami na gruncie społecznym.

Praca a stres – nadmierne zaangażowanie w pracę, szybkie tempo wykonywanych zadań oraz nienormowany czas pracy sprawia, że człowiek zaczyna żyć w chronicznym napięciu. To z kolei zawsze przełoży się na wysoki poziom stresu. Podstawowe i najbardziej groźne powikłania pracoholizmu będą dotyczyć kłopotów z regulowaniem stresu, niepokoju i lęku, Jak wiemy stres ma negatywny wpływ nie tylko na stan psychiczny człowieka, ale również bardzo silnie oddziaływuje na zdrowie fizyczne.

W przypadku pracoholizmu możemy zauważyć również niezdrowy styl życia – osoba, która znaczną część dnia poświęca jedynie pracy, nie ma już czasu na zadbanie m.in. o zdrowe i regularne odżywianie, sen, odpoczynek, czy aktywność fizyczną. Przykładem jest skrajny pracoholizm, który powoduje wyczerpanie organizmu oraz problemy z sercem, a w konsekwencji prowadzi nawet do śmierci. Pierwszy przypadek skrajnego przepracowania odnotowano już w 1969 roku w Japonii, gdzie 29 latek zmarł w wyniku zawału serca pracując ponad normę. Zjawisko to nosi nazwę karoshi i oznacza śmierć z przepracowania.

Praca a wypalenie zawodowe – nieustanna praca większą ilość czasu niż 40 godzin tygodniowo może prowadzić również do stanu jakim jest wypalenie zawodowe. Spowodowane jest ono głównie przez zaburzenie równowagi pomiędzy pracą , a czasem wolnym, co prowadzi do znacznego obciążenia poznawczego i emocjonalnego. Człowiek po pewnym czasie wypala się zarówno w aspekcie sił fizycznych czy mentalnych, ale również pod względem kreatywności, efektywności oraz motywacji. Jak podają dane praca ponad 52 godziny tygodniowo może w znaczący sposób obniżać naszą efektywność i zdolność do pracy.

Praca a życie prywatne – skutki przepracowania odbijają się również na życiu prywatnym. Życie rodzinne pracoholika często ograniczone jest do minimum, a szkodliwy nadmiar pracy objawia się najczęściej w postaci zaburzonych relacji z małżonkiem oraz dziećmi.

Obsesyjna potrzeba pracy staje się więc coraz częściej cechą singli, którzy z powodu swojego zaangażowania w pracę nie mają czasu na zawieranie bliskich relacji. Druga strona medalu wiążę się również z tym, że życie z pracoholikiem jest trudne dla jego partnera – najczęściej głównie z powodu tego, że czas wolny pracoholika stanowi mały procent jego życia.

Diagnozowanie pracoholizmu

Jak zdiagnozować pracoholizm? Rozpoznanie pracoholizmu powinno opierać się na kryteriach zawartych w klasyfikacji chorób i problemów zdrowotnych ICD-10. Klasyfikacja ta zawiera listę punktów, które pozwalają na rozpoznanie pracoholizmu.

Powinniśmy pamiętać również o tym, że diagnoza pracoholizmu musi zawsze być przeprowadzona przez specjalistę – psychologa, psychoterapeutę czy psychiatrę.

Test na pracoholizm – w diagnozowaniu pracoholizmu może pomóc specjalnie opracowany kwestionariusz psychologiczny – WART (Work Addiction Risk Test). Składa się on z 25 pytań i pozwala na wyodrębnienie 5 wymiarów pracoholizmu. Ten test na pracoholizm można wykonać jednak jedynie pod okiem psychologa, ponieważ nie jest on ogólnie dostępny.

Leczenie pracoholizmu

Konsekwencje zdrowotne pracoholizmu powodują, że osoby zmagające się z tym problemem coraz częściej zgłaszają się po pomoc. Osoba cierpiąca na pracoholizm może borykać się z takimi problemami jak nieumiejętność radzenia sobie ze stresem i emocjami, bezsenność, stany lękowe czy depresyjne.

Praca, a zdrowie psychiczne – leczenie pracoholizmu obejmuje często również leczenie psychiatryczne, ponieważ spora część osób zgłasza wiele dolegliwości związanych z pogorszeniem się równowagi psychicznej i współwystępowaniem innych zaburzeń w obszarze zdrowia psychicznego.

Zdrowie a pracoholizm - dodatkowo bardzo często osoba cierpiąca na pracoholizm może doświadczać problemów z sercem czy innych dolegliwości takich jak napięciowe bóle głowy, wrzody żołądka czy zespół jelita drażliwego.

Leczenie pracoholizmu uwzględnia więc początkowo wyeliminowanie przykrych objawów i wyleczenie występujących schorzeń. Jednakże w dłuższej perspektywie konieczne jest również zajęcie się przyczynami pracoholizmu, które najczęściej mają charakter psychoemocjonalny.

Pracoholizm, a psychoterapia

Czy można całkowicie wyleczyć pracoholizm? Leczenie pracoholizmu powinno opierać się głównie na psychoterapii, która pozwoli na zajęcie się tym, co stanowi źródło całego problemu. Pracoholizm podobnie jak inne uzależnienia behawioralne łączy ten sam czynnik – brak umiejętności regulowania emocji, który powoduje unikanie problemów za pomocą danej używki. Jeśli więc widzimy u siebie czy bliskich podejrzenie pracoholizmu powinniśmy skorzystać z konsultacji z psychologiem czy psychoterapeutą.

Psychoterapia pracoholizmu skupia się więc na wyjściu z błędnego koła uzależnienia i nauczeniu się innych strategii radzenia sobie z trudnymi i niechcianymi emocjami oraz stresem. Terapia pracoholizmu będzie więc zajmować się emocjami, a głównie problemem z lękiem, a także napięciem emocjonalnym. Często w przypadku pracoholizmu jak i innych uzależnień główną przyczyną jest chęć ucieczki i unikanie problemów z którymi sobie nie radzimy. Człowiek aktywny zawodowo, który ma trudności z kontrolowaniem czasu pracy, to osoba, która wewnętrznie bardzo cierpi, ale nie potrafi się do tego przyznać. Przymus wykonywania pracy pozwala jej odciąć się od tego, co jest niewygodne, dlatego też psychoterapia pracoholizmu zakłada przede wszystkim uporanie się z tym problemem.

negatywne skutki pracoholizm

Psychoterapia pracoholizmu najczęściej odbywa się jako terapia poznawczo-behawioralna CBT czy psychoterapia dialektyczno-behawioralna DBT. Pomocna będzie również terapia skoncentrowana na rozwiązaniu TSR czy terapia uzależnień. Coraz bardziej popularna w przypadku leczenia pracoholizmu staje się terapia grupowa, a także podobnie jak w przypadku alkoholizmu grupa Anonimowych Pracoholików.

Takie pierwsze grupy samopomocowe powstają w Stanach Zjednoczonych. Terapie dla pracoholików skupiają się nie tylko na zmianie myślenia i postrzegania kwestii związanych z pracą, ale również zakładają zmianę zachowania. W tym celu terapia behawioralna pracoholizmu pozwala na wypracowanie konstruktywnych strategii radzenia sobie z nadmiarem pracy, kontrolowaniem czasu poświęcanego na obowiązki zawodowe, a także nauką technik redukowania napięcia i stresu.

Bardzo ważne jest również zwiększenie świadomości na temat tego problemu oraz zapobieganie pracoholizmowi już na samym początku rozwoju tego uzależnienia. Kluczowe tutaj jest wsparcie dla pracoholików, czyli osób które mają problem z kontrolowaniem pracy. Poradnictwo dla pracoholików powinno zawierać więc pomoc psychologa czy też doradcy zawodowego, który pomoże uporać się zarówno z problemami emocjonalnymi, ale również z kwestiami dotyczącymi stricte pracy.

Firmy i organizacje, które oferują wsparcie dla pracoholików odnotowują niższy poziom absencji z powodu zwolnień lekarskich. Poradnictwo dla pracoholików powinno więc w głównej mierze skupiać się na takich formach pomocy, które będą zapobiegać wypaleniu zawodowemu, a także problemom zdrowotnym, które są wynikiem przepracowania.

W dzisiejszej dobie pracy w trybie „home office” coraz większą popularność zyskuje również psycholog online dla pracoholików. Jest to szczególnie ważne pod kątem, tego że praca zdalna może zacierać granicę między czasem pracy, a czasem wolnym. Z tego też względu pomoc online dla pracoholików powinna być łatwo dostępna w tych organizacjach, które pracują w takim trybie.

Terapie dla pracoholików powinny też być przynajmniej po części opłacane przez pracodawców, z uwagi chociażby na niższe koszty związane z absencją pracowników spowodowaną problemami zdrowotnymi wynikającymi z przepracowania.

Literatura

Atroszko, P. (2011). Uzależnienie od pracy jako zakłócenie równowagi między pracą, a czasem wolnym, W: Praca, społeczeństwo, gospodarka. Między polityką, a rynkiem, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, str. 17-26.

Walentynowicz, A. (2019). ZJAWISKO KAROSHI (ŚMIERĆ Z PRZEPRACOWANIA) JAKO SKRAJNY WYMIAR PRACOHOLIZMU, Edukacja dla Bezpieczeństwa, ROK XII NUMER 2/2019 (43) , Poznań, str. 419-424.

Pracoholizm - przyczyny, objawy i rozpoznanie