Przemoc psychiczna – czym jest i jak ją rozpoznać?

Przemoc psychiczna to forma nadużycia, która często przebiega w ciszy i pozostaje niezauważona – zarówno przez otoczenie, jak i przez osobę jej doświadczającą.

Nie pozostawia śladów na ciele, ale głęboko wpływa na psychikę, poczucie własnej wartości i codzienne funkcjonowanie.

W artykule przyglądamy się, czym dokładnie jest przemoc psychiczna, jakie mogą być jej przejawy i konsekwencje oraz dlaczego tak trudno ją zidentyfikować.

Dowiesz się również, gdzie szukać wsparcia i jak psychoterapia może pomóc w odzyskaniu kontroli i siły.

 

Czym jest przemoc psychiczna? 

Jaka jest definicja przemocy psychicznej? Przemoc psychiczna to powtarzające się działania mające na celu kontrolowanie, upokarzanie, osłabianie oraz manipulowanie drugą osobą w sposób, który nie pozostawia fizycznych śladów, ale głęboko rani psychikę. Obejmuje ona m.in. poniżanie, ośmieszanie, stałą krytykę, wyśmiewanie, narzucanie własnych przekonań, stosowanie gróźb czy karanie poprzez odmowę uczuć,

Skutki przemocy psychicznej mogą ujawnić się dopiero po czasie i są trudne do jednoznacznego zmierzenia. Często pozornie błahe zachowania, z pozoru niegroźne komentarze czy reakcje, dla ofiary mogą stać się głębokim zranieniem, które może trwale odebrać poczucie godności, bezpieczeństwa i własnej wartości.

Temat przemocy psychicznej jest bardzo ważny do poruszania, ponieważ pozwala ofiarom na mówienie o swoich doświadczeniach i sięganie po pomoc. Warto pamiętać, że przemoc psychiczna doświadczana regularnie może posiadać wielowymiarowe, negatywne skutki dla funkcjonowania osoby poddanej przemocy.

 

Formy przemocy psychicznej – przykłady z życia codziennego

 

Przemoc psychiczna wpływa negatywnie na wiele obszarów życia, w tym na poczucie własnej wartości czy relacje z innymi ludźmi. Warto wiedzieć, jakie mogą być jej otwarte i ukryte przejawy w codzienności, aby móc je zauważyć oraz skutecznie się przed nimi bronić.

Inne znaki to manipulacyjne pytania („serio w to wierzysz?”), obwinianie za własne emocje („przez ciebie jestem zły”) lub zawstydzanie w obecności innych. Z czasem taka komunikacja może prowadzić do obniżonej samooceny odbiorcy wypowiedzi i lęku przed wyrażaniem własnego zdania.

 

Jakie można wymienić przykłady przemocy psychicznej? Oto najczęstsze z nich:

• manipulacja psychiczna (werbalny szantaż i groźby w celu pozyskania od ofiary tego, czego się chce),
• narzucanie swojego zdania, przekonań i wartości,
• nieszanowanie granic drugiej osoby,
• agresja werbalna (w tym wyśmiewanie, obrażanie, przeklinanie),
• brak szacunku (m.in. pogarda, zawstydzanie i poniżanie ofiary),
• lekceważenie, ignorowanie drugiej osoby,
• nieustanna kontrola życia ofiary,
• izolowanie od innych,
• ciągła krytyka, porównywanie z innymi,
• gaslighting (manipulacja, która prowadzi ofiarę do kwestionowania prawdziwości swoich wspomnień, wiedzy),
• nieustająca zazdrość, wmawianie drugiej osobie zdrady.

Jak może wyglądać przemoc w rodzinie? Dysfunkcyjna rodzina to najczęściej krąg przemocy psychicznej, gdzie członkowie rodziny nie szanują siebie wzajemnie. Często w takiej rodzinie pojawia się kontrola emocjonalna, zastraszanie, wyzwiska, a nawet izolowanie od otoczenia. Przemoc psychiczna może być też ukryta, wyrażana poprzez milczenie, obojętność, manipulację emocjonalną lub brak wsparcia.

Czy przemoc seksualna może mieć formę przemocy psychicznej w związku? Tak, przemoc seksualna nie zawsze musi mieć charakter fizyczny, ponieważ może przejawiać się także poprzez presję psychiczną i emocjonalną. Jeden z partnerów może stosować manipulację, aby wymusić współżycie, wzbudzając poczucie winy, grożąc odejściem lub oskarżając drugą osobę o brak miłości czy zaangażowania.
 

Etapy przemocy psychicznej w związku:
 

1. Budowanie zależności – na początku oprawca może być czuły i opiekuńczy, stopniowo zdobywając zaufanie partnera. W międzyczasie subtelnie ogranicza jego niezależność.
    
2. Izolacja i kontrola – oprawca zaczyna manipulować swoim partnerem, ograniczać jego kontakty z rodziną i przyjaciółmi, kontrolować codzienne decyzje, finanse czy sposób ubierania się.
    
3. Obniżanie poczucia własnej wartości – pojawia się krytyka, wyśmiewanie, ignorowanie potrzeb partnera, co prowadzi do utraty pewności siebie i uzależnienia emocjonalnego.
    
4. Wzrost napięcia i emocjonalne nadużycia – partner stosuje groźby i szantaż emocjonalny, a także obwinia za wszystko drugą stronę, wprowadza atmosferę lęku i niepewności.
    
5. Faza uspokojenia – sprawca może przepraszać, obiecywać poprawę, by zatrzymać partnera w związku, po czym niestety cykl przemocy zaczyna się od nowa.

Kto może być sprawcą przemocy psychicznej?

W jakich przypadkach można najczęściej spodziewać się wystąpienia przemocy psychicznej? Przemoc w związku – często występuje w relacjach, gdzie jedna ze stron dąży do pełnej kontroli nad drugą osobą; partnerzy stosujący przemoc dokonują tego w ukryciu przed przyjaciółmi i rodziną, starając się zachować pozory normalności lub idealnego związku.

 

Warto jednak pamiętać, że sprawcą przemocy psychicznej może być każdy, niezależnie od wieku, płci, statusu społecznego czy wykształcenia. Najczęściej są to osoby bliskie, czyli partnerzy, małżonkowie, rodzice oraz rodzeństwo. Mogą to jednak być także przyjaciele, przełożeni w pracy, nauczyciele. Przemoc psychiczna często występuje w relacjach, gdzie jedna z osób dąży do kontroli, dominacji i podporządkowania drugiej osoby. Cechą charakterystyczną agresora, a jednocześnie czynnikiem ryzyka zostania osobą przemocową, jest potrzeba władzy, brak empatii, niskie poczucie własnej wartości maskowane agresją, a czasem też doświadczenie znęcania psychicznego w przeszłości.
 

Skutki przemocy psychicznej – psychiczne i fizyczne konsekwencje

Przemoc psychiczna ma wielowymiarowe, długotrwałe konsekwencje dla ofiar. Pozostawia ona długotrwały ślad w psychice, prowadząc ofiarę do przejawiania objawów takich jak chroniczne poczucie winy, wstydu, niskiej wartości oraz utraty wiary w siebie. Ofiary często odczuwają lęk, wycofują się z relacji społecznych, przestają ufać innym i nie są w stanie określić własnych potrzeb czy prosić o pomoc.
 

Przemoc psychiczna w rodzinie niestety nie jest rzadkim zjawiskiem. Zwykle występuje w środowiskach, gdzie jedna osoba dąży do pełnej kontroli nad innymi członkami rodziny. Kontrola emocjonalna powoduje, że ofiary zaczynają wierzyć, iż wszystko co złe to ich wina, a sprawca ma rację i prawo do dominacji oraz przemocy.
 

Jakie mogą być skutki dla dzieci doświadczających przemocy? Przemoc psychiczna w dzieciństwie występuje najczęściej, gdy rodzina jest emocjonalnie chłodna, przemocowa lub zdezorganizowana, a dziecko nie otrzymuje wsparcia i bezpieczeństwa. W takich warunkach dzieci mają trudności w nauce, zaburzenia emocjonalne i przejawiają zachowania autodestrukcyjne (takie jak samookaleczenia czy uzależnienia). Często także uciekają z domu, ponieważ chcą uwolnić się od swoich oprawców. Skutki te mogą utrwalić się w życiu dorosłym, wpływając na późniejsze relacje oraz sposób funkcjonowania w społeczeństwie.
 

Skutki przemocy psychicznej, która trwała regularnie i/lub intensywnie to między innymi:

• zaburzenia nastroju, takie jak depresja,
• zaburzenia lękowe,
• zaburzenia psychosomatyczne,
• PTSD,
• zaburzenia osobowości (np. osobowość zależna).

Na czym polega syndrom wyuczonej bezradności? Syndrom wyuczonej bezradności to stan psychicznego paraliżu, w którym ofiara przestaje wierzyć, że jakiekolwiek działanie może zmienić jej sytuację. Jest to efekt długotrwałego doświadczania przemocy, przy którym każda próba obrony kończyła się niepowodzeniem.

 

Jak rozpoznać, że jesteś ofiarą przemocy psychicznej?
 

Definicja przemocy psychicznej zwraca uwagę na to, że ta forma przemocy jest nietypowa i szczególnie trudna do zaobserwowania. Z tego powodu trudne jest także udowodnienie przemocy psychicznej oprawcy, ponieważ może on w prosty sposób ukrywać swoje zachowanie przed otoczeniem. 
 

Kto może zostać ofiarą przemocy psychicznej? Na przemoc werbalną najbardziej są narażone osoby, które mają niską samoocenę, a także są zależne emocjonalnie lub materialnie od sprawcy. Są to również osoby, które nie potrafią jasno stawiać granic oraz te, które w przeszłości doświadczyły już przemocy i mają zaburzone postrzeganie zdrowych relacji.

Jak rozpoznać przemoc psychiczną, pojawiającą się w relacji z drugą osobą? Objawy przemocy psychicznej często są widoczne w zmianie zachowania, ponieważ ofiara staje się wycofana, przygnębiona, unika kontaktów z innymi, a jej samoocena spada. Stres wywołany przemocą emocjonalną powoduje m.in. bezsenność, lęk, objawy depresji, chroniczne zmęczenie, trudności z pamięcią i koncentracją, a także problemy z zaufaniem. Ofiara może bać się wracać do domu, czuć niepokój przed rozmową z oprawcą i próbować się zmienić, by spełnić jego oczekiwania – niestety często kosztem własnego zdrowia psychicznego.

Jeżeli Twoja bliska osoba zmieniła swoje zachowanie i kluczowe aspekty zachowania to być może jest ona ofiarą przemocy psychicznej. Oto objawy, które powinny szczególnie nas zaalarmować:

• obniżony nastrój, 
• wahania nastroju,
• bezsenność, 
• przewlekłe zmęczenie, nagły spadek energii,
• ograniczenie kontaktów z innymi osobami,
• obawa przed nawiązywaniem rozmowy,
• problemy z zaufaniem innym,
• niskie poczucie własnej wartości,
• poczucie wstydu,
• strach przed oprawcą i unikanie go,
• lęk i zdenerwowanie przed pójściem w miejsce, gdzie można znajdować się agresor,
• nagła chęć zmiany swojego wyglądu lub/oraz zachowania,
• myśli samobójcze.

Jak pomagać ofiarom przemocy psychicznej?

Gdy zdrowie psychiczne ofiary jest głęboko zaburzone z powodu regularnej, długotrwałej przemocy emocjonalnej, wtedy odejście od agresora jest jeszcze trudniejsze. Ofiara często nie wierzy w możliwość zmiany swojej sytuacji i żyje w stanie wyuczonej bezradności. W takim przypadku warto wesprzeć skrzywdzoną osobę, aby mogła uwolnić się z toksycznej relacji i zacząć układać swoje życie na nowo.

Należy wiedzieć, że znęcanie psychiczne to przestępstwo. Zgodnie z Kodeksem karnym (art. 207 §1), ten, kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. Skrzywdzona ofiara powinna zgłosić sprawę na policję lub do prokuratury, jednak warto zebrać dowody, które mogą potwierdzić winę sprawcy – np. wiadomości, nagrania, zeznania świadków czy dokumentację medyczną lub psychologiczną.

 

Przemoc psychiczna a rozwód – czy zawsze jest on konieczny? Rozwód może być jednym z rozwiązań, szczególnie gdy przemoc psychiczna trwa długotrwale i nie ma nadziei na zmianę zachowania sprawcy. Jednak decyzja o rozstaniu jest trudna i powinna być dobrze przemyślana. Często ofiara potrzebuje najpierw wsparcia terapeutycznego, zabezpieczenia prawnego i poczucia bezpieczeństwa. W niektórych przypadkach możliwa jest separacja, interwencja sądu rodzinnego lub działania mające na celu ochronę ofiary bez natychmiastowego rozwiązanie małżeństwa. Najważniejsze jest jednak zadbanie o zdrowie psychiczne i fizyczne osoby doświadczającej przemocy.

Psychoterapia w procesie wychodzenia z przemocy emocjonalnej
 

Manipulacja psychiczna, czyli kontrolowanie ofiary przemocy przez agresora, może sprawić, że osoba poddawana przemocy może nie wierzyć w możliwość otrzymania pomocy. Może poddawać w wątpliwość wartość wsparcia psychologicznego we wzbudzeniu motywacji do uwolnienia się od oprawcy. Zinternalizowana krytyka agresora oraz długotrwałe poniżanie sprawiają, że ofiara czuje się bezwartościowa i niezdolna do samodzielnego działania.

Bycie ofiarą przemocy psychicznej to stan cierpienia, który ma wiele negatywnych następstw. Osoba żyjąca w toksycznej relacji często nie widzi wyjścia i zamyka się w świecie lęku oraz samotności. W takim przypadku pomocna może okazać się psychoterapia – zarówno indywidualna, rodzinna lub grupowa.

Terapia indywidualna pozwala ofierze zrozumieć siebie, nazwać i przepracować trudne emocje oraz odbudować poczucie własnej wartości. Terapia rodzinna może pomóc w odbudowie relacji i wzajemnego wsparcia między członkami rodziny, którzy także mogli ucierpieć wskutek przemocy. Z kolei terapia grupowa daje szansę spotkania osób z podobnymi doświadczeniami. Dzielenie się podobnymi przeżyciami i wzajemna pomoc mogą być ogromnym źródłem siły oraz motywacji do zmiany.

 

Gdzie szukać pomocy? Instytucje, organizacje, linie wsparcia

Zjawiska przemocy psychicznej nie można ignorować. Mimo, iż nie pozostawia śladów na ciele, to pozostawia znaczące rany na zdrowiu psychicznym. Zaburza poczucie bezpieczeństwa, prowadzi do izolacji społecznej, utraty zaufania do siebie i innych. W dłuższej perspektywie może skutkować depresją, zaburzeniami lękowymi, a nawet myślami samobójczymi. Przemoc psychiczna działa powoli, ale wyniszcza bardzo głęboko, dlatego tak ważne jest jej rozpoznanie i przeciwdziałanie.
 

Jak reagować, gdy występuje podejrzenie przemocy psychicznej wobec dzieci? Należy uważnie obserwować zachowanie dziecka. Sygnałami ostrzegawczymi mogą być nagłe zmiany nastroju, wycofanie, lęk, problemy w nauce, nadmierne posłuszeństwo lub agresja. W przypadku podejrzenia przemocy psychicznej nie należy czekać. Warto zgłosić sprawę do szkoły, pedagoga, opieki społecznej lub na policję. Każda interwencja może uchronić dziecko przed dalszym cierpieniem i pomóc mu odzyskać poczucie bezpieczeństwa.
 

Jeżeli w rodzinie występuje przemoc, to można starać się o założenie Niebieskiej Karty. To procedura, która umożliwia udokumentowanie przemocy i uruchamia wsparcie ze strony instytucji takich jak policja, ośrodek pomocy społecznej, szkoła czy służba zdrowia. Niebieska Karta nie wymaga zgody osoby pokrzywdzonej i może być założona również wtedy, gdy przemoc zgłasza świadek. Jej celem jest nie tylko ochrona ofiary, ale również mobilizacja służb do podjęcia działań mających na celu zatrzymanie przemocy i zapewnienie bezpieczeństwa.
 

Osoba doświadczająca przemocy psychicznej może także skorzystać z pomocy różnych organizacji wspierających ofiary:

Ośrodki Interwencji Kryzysowej (OIK) – zapewniają natychmiastową pomoc psychologiczną i prawną; w nagłych przypadkach umożliwiają bezpieczne schronienie (np. dla matki z dzieckiem); działają 24/7 – również w weekendy i święta.

Centrum Praw Kobiet (CPK) – organizacja pozarządowa wspierająca kobiety doświadczające przemocy, w tym psychicznej; oferuje pomoc psychologiczną, prawną, grupy wsparcia oraz schronienie.

Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę (FDDS) – pomaga dzieciom i młodzieży, które doświadczyły przemocy; prowadzi Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży oraz bezpłatne poradnie psychologiczne.
 

Ważne telefony, linie wsparcia:

Ogólnopolski Telefon dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” – 800 12 00 02 (czynny całą dobę, bezpłatnie).

Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży (FDDS) – 116 111 (czynny codziennie, bezpłatnie).

112 (numer alarmowy) – w sytuacji bezpośredniego zagrożenia zdrowia lub życia.

 

ZAREZERWUJ WIZYTĘ

 

Bibliografia

Helios, J., Jedlecka, W. (2017). Współczesne oblicza przemocy. Zagadnienia wybrane. Wrocław: Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego.
Jedlecka, W. (2017). Formy i Rodzaje Przemocy. W: M. Sadowski, A. Spychalska, Sadowa, K. (red.). Przemoc w Prawie i Polityce (s. 13–29). Wrocław: Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego.
Mikielewicz, M. (2018). Przemoc psychiczna w rodzinie – globalne wyzwanie zrównoważonego rozwoju. Eunomia – Rozwój Zrównoważony – Sustainable Development, 1(94), 169–176.