Terapia ACT - Terapia Akceptacji i Zaangażowania

Na czym polega terapia ACT?

Trzecia generacja terapii poznawczo-behawioralnych w ostatnich latach coraz bardziej zyskuje na popularności, stając się jedną z najskuteczniejszych metod psychoterapii i treningu psychologicznego. Do tzw. trzeciej fali terapii poznawczo-behawioralnej zaliczamy terapię akceptacji i zaangażowania ACT.  Na czym polega terapia ACT? 

Terapia akceptacji i zaangażowania (Acceptance  and  Commitment  Therapy – ACT) jest jednym z podejść, które wyrosło na gruncie postskinnerowskiej analizy zachowania. Oznacza to, że terapia ACT odnosi się do klasycznych terapii behawioralnych zaproponowanych początkowo przez Skinnera, jednak proponuje głębsze spojrzenie na człowieka. Aby dokładniej wytłumaczyć na czym polega terapia act i dlaczego nazywana jest w kategorii nurtu trzeciej fali terapii CBT, najpierw należy sięgnąć nieco do historii. 

Druga fala terapii poznawczo-behawioralnej poszła już krok dalej, zauważając, że dominującą rolę w psychice człowieka pełnią irracjonalne myśli i błędne przekonania. Terapie drugiej fali jak terapia poznawcza skupiały się więc na eliminowaniu i korygowaniu błędów myślowych za pomocą ich identyfikacji, czy też testowania. 

Trzecia fala terapii poznawczo-behawioralnej, w której czołowym przedstawicielem jest właśnie terapia akceptacji i zaangażowania z kolei skupia się na funkcjach stanów psychicznych oraz kontekstach w jakich występują. Pokrewne terapie jakie występują obok terapii ACT to terapia MBCT - terapia poznawcza oparta na uważności; terapia DBT - terapia dialektyczno-behawioralna oraz terapia schematów Younga. 

Koncepcja terapii akceptacji i zaangażowania stworzona została przez Steven’a Hayesa, który starał się stworzyć pełny model funkcjonowania poznawczego u człowieka. Hayes uważał, że wśród głównych przyczyn problemów psychopatologicznych człowieka jest tendencja do unikania nieprzyjemnych i negatywnych stanów wewnętrznych. Dzięki temu, że człowiek może przewidywać przyszłe zdarzenia na podstawie wcześniejszych doświadczeń, może on również planować przyszłe działania w celu uniknięcia potencjalnych zagrożeń. 
 

Niestety powoduje to, że oprócz unikania realnych, niebezpiecznych sytuacji może on również starać się korzystać z unikania w sytuacjach, gdzie nie jest to potrzebne. Unikanie wielu wewnętrznych przeżyć i doświadczeń powoduje, że nie znikają one, a wręcz stają się bardziej natrętne i zajmują centrum naszego życia psychicznego. W myśl tej teorii unikanie lęku, smutku czy złości powodować będzie, że emocje te przybiorą na sile i będą coraz intensywniej wpływać na codzienne funkcjonowanie.
 

Celem terapii ACT jest więc to, aby  rozwijać elastyczność psychologiczną i skupiać się na relacji danej osoby z jej własnymi przeżyciami wewnętrznymi. 

Założenia Terapii ACT

 

Terapia akceptacji i zaangażowania łączy w sobie zasady terapii CBT, która skupia się na przetwarzaniu poznawczym z nurtami, które koncentrują się na emocjach i ogólnych kontekstach przeżyć wewnętrznych. 

Model ACT zakłada, że podłożem psychopatologii w życiu człowieka jest pewna tendencja do tworzenia relacji pomiędzy światem zewnętrznym jaki go otacza, a wewnętrznymi i symbolicznymi znaczeniami jakie tworzy w umyśle. Nadanie konkretnego znaczenia bodźcom czy toczącym się procesom, powoduje pewne wyuczone reakcje. To właśnie dlatego możemy traktować przyśpieszone bicie serca i ucisk w klatce jako zawał, a myśli z tym związane jako potencjalne zagrożenie. Dzięki utrwalonym funkcjom takich myśli staramy się usilnie dążyć do usunięcia owych myśli, co staje się w tym przypadku predyktorem do powstawania zaburzeń lękowych. 

Według założeń terapii ACT prowadzi to do pełnej koncentracji nad kontrolowaniem myśli, mowy czy reakcji, co może prowadzić do zniekształcenia myślowego jakim jest katastrofizacja. W efekcie dochodzi do zmniejszenia elastyczności psychologicznej i możliwości konstruktywnego reagowania na bodźce zewnętrzne. Twórcy terapii akceptacji i zaangażowania twierdzą, że nabieranie dystansu do myśli automatycznych zamiast dyskutowania z nimi, jak zakłada tradycyjna terapia poznawcza daje lepsze możliwości radzenia sobie z nimi. Wzrost psychologicznej elastyczności i osłabienie kontroli własnych myśli to jedne z najważniejszych założeń terapii ACT. 

Terapia ACT zakłada, że przyczynami powstawania i podtrzymywania sztywności psychologicznej jest stosowanie 6 dysfunkcyjnych strategii m.in.:

• fuzja z myślami - utożsamianie myśli z doświadczeniami i wydarzeniami, czyli traktowanie myśli identycznie, jak tego co nam się przydarza,
   

• unikanie doświadczeń - usilne unikanie sytuacji, które wywołują konkretne nieprzyjemne myśli, uczucia czy emocje,
   

• skupienie na przeszłości i przyszłości - zajmowanie się jedynie skupieniem na przeszłych wydarzeniach lub myślach o przyszłości powoduje, że umysł zajmuje się jedynie ocenianiem, przewidywaniem i planowaniem działania, co sprawia, że tracimy kontakt z chwilą obecną,
   

• przywiązanie do wizji siebie - wszystkie doświadczenia, szczególnie te związane z najbliższymi osobami z naszego otoczenia, silnie wpływają na ocenę samego siebie; prowadzić to może do unikania sytuacji, które mogą potwierdzać nasze wady czy brak kompetencji,
   

• brak klarownych celów - skupienie się jedynie na celach związanych z unikaniem nieprzyjemnych i negatywnych doświadczeń powoduje, że człowiek przestaje podejmować cele konstruktywne; zamiast konstruować cele oparte na realizacji własnego potencjału, człowiek koncentruje się na celu np. “ żeby nie być smutnym” lub “żeby nie odczuwać lęku”,
   

• stagnacja lub impulsywność - wszystkie powyższe 5 działań prowadzi do tego, że człowiek staje się impulsywny w odpowiedzi na daną myśli czy emocje lub też stany te prowadzą do całkowitego zahamowania w działaniu, czyli stagnacji. 

Celem terapii ACT jest zrozumienie, że nasze sztywne podejście powoduje, że tracimy możliwość pełnego życia. Nie ma bowiem nic złego w samym unikaniu - jest to oczywiście naturalne, że chcemy dystansować się od tego, co nieprzyjemne i poszukiwać okazji do lepszych, przyjemniejszych odczuć.  Jednakże nieustanne unikanie emocji, również tych nieprzyjemnych i negatywnych jak chociażby lęk powoduje, że tracimy kontakt z samym sobą. 

Zasady terapii ACT pokazują, że według elastyczności psychologicznej nie ma czegoś takiego jak obiektywnie właściwe czy niewłaściwe zachowania. Natomiast dopiero w odniesieniu do danego kontekstu sytuacji, możemy zrozumieć czy dane zachowanie będzie dla nas dobre, czy też nie. Unikanie zagrożenia również może być odmiennie pojmowane w różnych kontekstach - jeśli unikamy realnego zagrożenia to jest to dla nas ochronne, ale jeśli staramy się unikać konkretnych uczuć, to taka ucieczka od emocji oddala nas od pełnego i wartościowego życia. 

 

Zalecenia do Terapii ACT

Obecnie terapia poznawczo-behawioralna stanowi jedną z najważniejszych podejść w zakresie psychologii klinicznej. Choć początkowo terapia ta została stworzona jako metoda leczenia depresji i zaburzeń nastroju to aktualnie jest rozszerzona również do roli leczenia zaburzeń lękowych i nerwicowych, zaburzeń osobowości czy schizofrenii. 

Zastosowanie ACT szczególnie zyskuje swoją  popularność w obszarze leczenia zaburzeń lękowych. Badania terapii ACT pokazują, że skuteczność terapii ACT sprawdza się w terapii lęku uogólnionego, zespołu lęku napadowego z atakami paniki, agorafobii czy też zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych. 

Zastosowanie ACT w przypadku terapii zaburzeń lękowych pokazuje, że zamiast koncentrować się na zredukowaniu lęku, lepiej skupić się na zwiększeniu elastyczności w procesie regulowania go. Terapia ACT zajmuje się więc zmianą naszej odpowiedzi behawioralnej na lęk. Tutaj przykładowo stosować można redukowanie unikania czy zaangażowane działanie połączone z akceptacją nieprzyjemnych myśli. Terapia ACT zmniejsza więc stosowanie zachowań unikowych i wzmacnia znaczenie własnego doświadczenia danej chwili. 

Terapia ACT pomaga szczególnie osobom doświadczającym tzw. napadów paniki, w których występuje silne skupienie się na odczuciach płynących z ciała. Przykładem jest napad lęku, który może przypominać zawał serca, co jeszcze bardziej zwiększa poczucie zagrożenia i nasila błędne koło lęku. 

Jedyna krytyka terapii ACT zaznacza, że jest ona stosunkowo młodym nurtem terapii, który nie ma jeszcze wiele podstaw w badaniach naukowych. Niemniej jednak doniesienia z gabinetów terapuetycznych jasno pokazują, że jest ona skuteczną metodą pracy z lękiem.
 

Niektórzy krytycy terapii ACT często argumentują swoje obawy tym, że o ile terapia ACT sprawdza się w leczeniu problemów emocjonalnych o tyle pomija pomoc osobom z zaburzeniami osobowości. Niemniej jednak w tym obszarze pomocne będą inne terapie z nurtu 3 fali jak terapia DBT czy terapia schematów, która jest często stosowana w przypadku osobowości borderline. 

Uważność i Terapia ACT

Budowanie i praktyka uważności to częste ćwiczenia terapii ACT oraz również innych terapii opartych na filozofii mindfulness. Kontakt z chwilą obecną pozwala na realny kontakt z doznaniami przy jednoczesnej ich akceptacji; jest też szansą na spotkanie się z własnymi, często odrzucanymi emocjami. 
 

Dzięki uważności możliwy jest nie tylko kontakt z naszymi emocjami i stanami wewnętrznymi. Przede wszystkim idąc w tym kierunku terapia akceptacji i zaangażowania pozwala na kontakt z własnymi wartościami i zastanowieniem się nad tym, co jest dla nas najważniejsze.

Dzięki temu możliwa jest ocena tego, jakie działania należy podjąć, by zbliżyć się do swoich upragnionych celów. Ćwiczenia terapii ACT skoncentrowane na uważności pozwalają na to, by zadziała się zmiana funkcjonowania człowieka nie tylko w kontekście odczuwanych emocji czy doznań z ciała, ale też, by przede wszystkim odkryć samego siebie. 
 

Strategie w Terapii ACT

Zasady terapii ACT wykorzystywane w procesie terapii koncentrują się przede wszystkim na zwiększeniu elastyczności psychologicznej. Podstawowe strategie jakie terapia ACT stawia do budowania owej elastyczności to przede wszystkim:

• akceptacja, kontakt z chwilą obecną, 

• oddzielenie Ja, 

• wartościowanie,

• podejmowanie działania. 

Akceptacja polega na zrezygnowaniuz ciągłej walki z tym, co czujemy i czego doświadczamy; bardzo ważna jest akceptacja własnych myśli, emocji i stanów wewnętrznych i zgodzie na to, by były one takie jakie są.  Idąc dalej w tym kierunku terapia akceptacji i zaangażowania nie poprzestaje jedynie na samej akceptacji, ale dzięki niej pozwala człowiekowi na odwagę, by zacząć działać. 
 

Zasady ACT mówią, że nie wszystko co myślimy jest prawdą, a więc nasze myśli są często jedynie subiektywną oceną świata zewnętrznego, a nie jego realnym i obiektywnym odzwierciedleniem. Bardzo ważne w terapii ACT jest, by umieć rozdzielić “Ja” jako kontekst, czyli zrozumieć, że często jesteśmy jedynie obserwatorami danego zjawiska czy sytuacji, a nasze doświadczenia z tym związane nie zawsze muszą być identyczne z ich właściwościami.

Terapeutycznym celem ACT jest również to, by człowiek zaczął podejmować świadome działanie, które przybliży go do wartościowego życia do którego dąży. Wśród procesów terapii akceptacji i zaangażowania bardzo ważne jest zmniejszenie poziomu unikania na rzecz zwiększenia aktywności i działania.
 

Terapeuta ACT wykorzystuje często w pracy terapeutycznej takie techniki pracy jak:
 

• psychoedukacja, 

• metafory, 

• ćwiczenia doświadczeniowe, 

• ekspozycje wyobrażeniowe, 

• techniki uważności,

• ćwiczenia polegające na zaangażowaniu w wartościowe zachowania.
   

Niezwykłość terapii ACT odnosi się przede wszystkim do tego, że jako jedyny model terapii łączy ona zarówno podejście typowo behawioralne z ujęciem skupiającym się na wartościach i celach życiowych, jakie spotykamy w nurtach humanistyczno-egzystencjalnych. W kontekście procesów terapii akceptacji i zaangażowania można więc holistycznie podchodzić do problemów człowieka i pracować głębiej niż tylko na samych objawach. Terapeuci ACT argumentują takie podejście tym, że objawy często są jedynie powłoką głębokich problemów człowieka związanych właśnie z odejściem od wartości związanych z własnym życiem i celami. 

Literatura
 

Śliwerski, A. (2016). Trzy generacje terapii poznawczo-behawioralnych–rozwój i założenia teoretyczne. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Psychologica, (20), 5-30.

Hayes, S. C., Strosahl, K. D., Wilson, K. G., & Kapera, M. (2013). Terapia akceptacji i zaangażowania: Proces i praktyka uważnej zmiany. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Legierski, J. (2018). Terapia akceptacji i zaangażowania w leczeniu zaburzeń lękowych w relacji do klasycznej terapii poznawczo-behawioralnej, © Psychiatr Psychol Klin 2018, 18 (3), p. 290–295.