Alienacja rodzicielska - negatywne skutki dla dziecka

Czym jest alienacja rodzicielska?

Zjawisko alienacji rodzicielskiej jest problemem wielowymiarowym, który wiąże się z silnym zaburzeniem systemu rodzinnego. Czym jest alienacja rodzicielska? Odpowiemy również na pytanie kiedy mamy z nią do czynienia oraz co ją charakteryzuje? 

Spotykamy się tutaj z sytuacją, w której występuje utrudnianie kontaktów z dzieckiem przez jednego rodzica względem drugiego. Zespół alienacji rodzicielskiej najczęściej występuje w takiej formie, że matka dziecka jest tzw. rodzicem preferowanym i wpływa na dziecko w taki sposób, że dziecko odrzuca rodzica, w tym przypadku ojca. Zachowanie rodzica alienującego powoduje izolację i niechęć dziecka do drugiego rodzica. 

Zjawisko alienacji rodzicielskiej jest bardzo szkodliwe społecznie, a syndrom oddzielenia dziecka od rodzica powoduje, że alienowane dzieci nie mają takich samych szans na w pełni zdrowy rozwój jak jego rówieśnicy. 

Termin “Parental Alienation Syndrome” (PAS) został zaproponowany przez Gardnera w 1985 roku, który zauważył ten problem w relacji pomiędzy rozwodzącymi się rodzicami,  jednak nie był on pierwszym, który odkrył to zjawisko. Lata wcześniej teorię alienacji rodzicielskiej opisał  w jednej ze swoich książek Reich, a dokładniej w książce “Analiza charakteru”.

Reich rozważał alienację poprzez zjawisko rewanżu na  małżonku czy też partnerze poprzez odebranie mu praw rodzicielskich oraz przez utrudnianie mu kontaktu i deprecjonowanie go w oczach dziecka. Zachowanie to miało być nieświadomym sposobem na poradzenie sobie z własnym cierpieniem wewnętrznym,  szczególnie u osób o rysach osobowości narcystycznej. Zachowanie rodzica alienującego najczęściej przejawia się w określaniu drugiego rodzica obraźliwymi i krzywdzącymi epitetami.

Najczęściej odnosi się ona do celowego nastawiania dziecka przeciwko jednemu z rodziców na etapie procesów sądowych dotyczących rozwodu. Skutkuje to poważnym zaburzeniem relacji pomiędzy dzieckiem, a alienowanym rodzicem, a takie zachowanie niestety w dużej mierze szkodzi przede wszystkim dziecku. Ofiary alienacji to często już bardzo małe dzieci, na etapie przedszkolnym, które staje się niejako przedmiotem manipulacji i nadużywania w rękach rodzica.  

Jednym z podstawowych przejawów tego zaburzenia jest realizowanie kampanii przez rodzica, która skierowana jest na całkowicie bezpodstawne oczernianie drugiego rodzica.  Dziecko odrzuca rodzica, ponieważ zostało tak nastawione, a jego zachowanie jest efektem długotrwałego kreowania negatywnego wizerunku. Warto jednak wiedzieć, że w sytuacji, gdy jeden z rodziców rzeczywiście dopuszcza się nadużycia czy przemocy względem dziecka, odseparowanie go od tego rodzica nie będzie określane już w kategorii alienacji rodzicielskiej.
 

Istotną rolę odgrywają tutaj zarówno oddziaływania realizowane świadomie przez rodzica, jak i te nieświadome w efekcie kumulacji negatywnych emocji. Dodatkowo jednak trzeba mieć na uwadzę, że oprócz całego repertuaru zachowań rodzica, które mają na celu zniechęcenie dziecka do relacji z ojcem, lub matką ważne są również czynniki indywidualne samego dziecka, które predysponują do rozwoju tego syndromu. 

Zachowanie prezentowane przez dziecko jest efektem manipulacji jednego z rodziców, najczęściej matki, która pełni pierwszoplanową rolę w życiu dziecka i w procesie wychowania. Matka często przesadnie krytykuje, osądza i dewaluuje ojca dziecka, nie czując przy tym żadnego wstydu czy poczucia winy.

Psycholodzy dziecięcy, którzy pracują na co dzień z tym zjawiskiem wskazują na niezbędny warunek do stwierdzenia zespołu alienacji - dziecko uważa, że to co myśli i czuje względem ojca jest jego własną opinią. Często zdarza się również, że dziecko zostaje nadmiernie zaangażowane w krytykowanie, potępienie czy oskarżanie rodzica.

 

Według Gardnera wyróżnić można pewną grupę symptomów wskazujących, że u dziecka występuje ten syndrom:

• aktywne krytykowanie i oczernianie rodzica,

• brak racjonalnych argumentów na wytłumaczenie oczerniania,

• występowanie dychotomii w postawach - jeden rodzic, najczęściej mama jest wspaniała dobra i kochana, a drugi rodzic - tata - jest zły, niedobry i wrogi,

• przekonanie o tym, że dziecko wypowiada swoje własne opinie,

• silna zależność z rodzicem, z którym dziecko przebywa, wspieranie go i opowiadanie się za nim niezależnie od okoliczności,

• brak poczucia winy i wstydu z powodu odrzucania drugiego z rodziców,

• pożyczanie argumentów od oczerniającego rodzica i utrzymywanie wspólnego frontu, 

• próba przekonania dalszej rodziny do swoich argumentów dotyczących odrzucanego rodzica.

Wyróżnić można także trzy różne stopnie nasilenia alienacji rodzicielskiej:

• łagodny - występują delikatne formy programowania ze strony rodzica alienującego; nie wpływa to jednak na duże zaburzenie pomiędzy dzieckiem, a drugim z rodziców, nie występuje też odseparowanie dziecka od rodzica,
   

• umiarkowany - tutaj możemy spotkać już wyraźniejsze działania zniechęcające dziecko do rodzica, które objawiają się niechęcią do spotkań z rodzicem alienowanym, dziecko odczuwa trudności w kontakcie z tym rodzicem, jednak jest w stanie nawiązywać z nim relacje,
   

• ciężki - dziecko poprzez wpływ rodzica preferowanego, wykazuje nienawiść do rodzica alienowanego, jest nieugięte w swej niechęci oraz odmawia z nim kontaktu

Skutki i konsekwencje alienacji rodzicielskiej 

Wielu rodziców będących w trakcie rozwodu i jawnie oczerniających swoich partnerów, nie ma pojęcia jakie może mieć to konsekwencje dla dziecka i jego rozwoju. Jednak jak alienacja wpływa na dziecko? Celowa separacja dziecka od jednego z rodziców i manipulacja dzieckiem, aby nastawić go przeciwko drugiemu jest jednak poważnym nadużyciem.

Powoduje to nie tylko zaburzenie relacji dziecka z rodzicem, ale też wpływa na dziecko pod kątem jego prawidłowego rozwoju psychicznego, emocjonalnego i interpersonalnego. Zdaniem Gardnera wrogie i negatywne nastawienie dziecka względem drugiego z rodziców jest formą psychicznego wykorzystywania, które może mieć nieodwracalne konsekwencje dla psychiki dziecka. 

W kontakcie z każdym z nich może doświadczać innego repertuaru uczuć, a dodatkowo obcowanie w relacji przypominającej “triadę” matka-ojciec- dziecko, według przedstawicieli psychodynamicznego podejścia jest kluczowe w prawidłowym rozwoju kompetencji interpersonalnych. Problemy w relacji, z którymś z rodziców przekładają się na późniejsze kłopoty w relacjach z drugim człowiekiem w życiu dorosłym, zarówno w kontekście bliskich relacji z partnerem czy też innymi osobami. Wpływ alienacji ma więc o wiele szerszy wymiar niż tylko chwilowa separacja dziecka. 

Długofalowe konsekwencje alienacji rodzicielskiej to przede wszystkim:
 

• kłopoty z budowaniem własnej tożsamości,

• niskie poczucie własnej wartości,

• zaburzenia depresyjne,

• nadużywanie alkoholu i środków psychoaktywnych,

• trudności w relacjach.

Jak widzimy powyżej konsekwencje dla dziecka mogą spowodować duże kłopoty w życiu dorosłym. Warto również wspomnieć o tym, że ogromną krzywdę wywołuje nie tylko oddzielenie od jednego z rodziców, ale bycie ofiarą manipulacji i nadużywania. Wpływ alienacji więc niszczy dziecko, jego niewinność, głębokie poczucie własnej wartości, autonomię oraz poczucie własnej indywidualności. Często występuje silna zależność z rodzicem preferowanym czy wręcz uzależnienie od niego, a w konsekwencji skłania to dziecko do bycia całkowicie poddanym i powoduje pewien konflikt lojalności.  Konsekwencje alienacji rodzicielskiej mają ogromny wpływ na teraźniejsze funkcjonowanie dziecka, a także całą jego przyszłość. 

Alienacja rodzicielska, a przemoc emocjonalna 

Jak wiemy rozwody i separacje pomiędzy rodzicami dziecka nasilają zjawisko alienacji rodzicielskiej. Często skonfliktowani partnerzy bardziej skupieni są na wzajemnej zemście i własnym cierpieniu związanym z rozstaniem niż na dobru dziecka i na tym, by okazać mu ciepło, pozytywne emocje i wsparcie. 

Występujący tutaj konflikt lojalności jest jednak często źródłem dużego stresu u dziecka. Najczęściej były partner/partnerka alienują dziecko od drugiego rodzica, aby w ten sposób ukarać go. Ma to najczęściej miejsce w takich przypadkach, kiedy to mąż czy partner odchodzi do innej kobiety, a dziecko zostaje z matką. Ból i cierpienie spowodowane takim odrzuceniem powoduje, że matka przerzuca swoje emocje i zachowanie na dziecko, powodując tym samym, że dziecko odrzuca rodzica i rozwija wrogą postawę wobec ojca. 

Identyfikacja projekcyjna ma miejsce wtedy, gdy rodzic stara się zaprzeczać własnym błędom, w konsekwencji czego projektuje je na innych - przykładowo matka dziecka traktuje jego ojca z taką wrogością, co prowokuje tylko go do reagowania zgodnie z projekcją. Z kolei mechanizm rozszczepienia odpowiada za wytworzenie się dwóch dychotomicznych postaw: rodzic całkowicie dobry i rodzic całkowicie zły. Ten schemat postrzegania i reagowania przez jednego z rodziców jest powielany następnie przez dziecko. 

W przypadku alienacji rodzicielskiej możemy spotkać się z kilkoma wzorcami zachowań, jakie prezentują rodzice preferowani, którzy dokonują alienacji dziecka. Jednym z nich jest przykład narcystycznej matki w rodzinie z rozwodem.


Osobowość takich matek charakteryzuje się występowaniem narcystycznych zachowań takich jak:

• silna koncentracja na sobie,

• żądanie od innych nieustannej uwagi i podziwu,

• nieumiejętność traktowania dzieci jako oddzielnych indywidualności.

Kolejnym przykładem może być złość matki na dziecko, które pragnie kontaktu z ojcem. Narcystyczna matka odczuwa silnie odrzucenie przez partnera, i tym samym oczekuje, że skoro ona czuje się zraniona i odrzucona, to również tak samo powinno czuć się dziecko. Występuje w tym przypadku często spotykana trudność dla takiej osobowości - brak umiejętności traktowania dziecka jako osobnej i indywidualnej jednostki, która ma własne uczucia, emocje i może inaczej postrzegać świat. 

Co ciekawe zjawisko alienacji rodzicielskiej to nie tylko przykłady rodzin dotkniętych rozwodem. Problemy w relacji dziecka z rodzicem wskazujące na zjawisko alienacji można spotkać nawet w rodzinach, które mieszkają ze sobą, a rodzice nie są w separacji. Możemy mieć tutaj do czynienia z występowaniem tzw. koalicji pomiędzy matką, a dzieckiem przeciwko ojcu. Najczęściej w takim przypadku matka wikła dziecko w konflikt małżeński pomiędzy nią, a ojcem dziecka. Problemy w zachowaniu dziecka mogą wiązać się z charakterystyczną silną więzią pomiędzy narcystyczną matką, a dzieckiem, gdzie występuje silne zaufanie i lojalność względem niej. 

Kwestia styku alienacji i krzywdzenia nadal pozostaje otwarta, gdyż preferowany rodzic może postawić drugiemu rodzicowi fałszywe zarzuty o maltretowanie, zaniedbanie lub brak zainteresowania dzieckiem w celu uzyskania opieki lub decyzji o miejscu zamieszkania, a jednocześnie zarzut stosowania ten może mieć na celu odciągnięcie uwagi od faktycznie występującej przemocy.

 

Jak radzić sobie z alienacją rodzicielską  

W dalszym ciągu podstawowy problem stanowi to, jak udowodnić alienacje, którą wywołuje rodzic, jak reagować w takim przypadku oraz jak z nią walczyć. Najczęściej w pierwszej kolejności zjawisko to ma charakter prawny, kiedy alienacja rodzicielska staje się jednym z działań prowadzonych w celu ograniczenia i też odebrania drugiemu rodzicowi praw rodzicielskich. 

Syndrom dziecka alienowanego jest często ciężki do uregulowania w procesie sądowym, a kwestie związane z relacjami pomiędzy dzieckiem, a rodzicami może rzetelnie opisać jedynie opinia psychologa. Aby udowodnić alienacje, często potrzeba dużo czasu i kompetentnych biegłych psychologów, którzy wiedzą jak ją udowodnić. Uregulowanie kontaktów pomiędzy dzieckiem, a alienowanym rodzicem jest jednym z czynników, które pozwala zapobiegać alienacji i może przywrócić prawidłową relację. 

Alienacja rodzicielska - wsparcie psychologiczne

Jeśli nie wiemy jak walczyć sami z alienacja rodzicielską i jesteśmy jej ofiarą, możemy sięgnąć po pomoc i wsparcie psychologiczne. Często sądowa walka o uregulowanie kontaktów z dzieckiem jest wyczerpująca psychicznie dla rodzica wykluczonego. Warto więc udać się po pomoc do specjalisty - psychologa czy psychoterapeuty, który pomoże nam w tym trudnym czasie pracować nad swoimi emocjami. 

Wsparcie psychologiczne jest jednak potrzebne nie tylko alienowanym rodzciom, którzy boją się stracić prawo rodzicielskie względem swoich pociech, ale również jest konieczne dla dzieci z syndromem alienacji rodzicielskiej. Często na samym początku potrzebna jest rzetelna opinia psychologa na temat stanu psychicznego dziecka, która pozwala ocenić jak mocno dziecko zostało wciągnięte w manipulacyjne działania. Warto wtedy skorzystać z pomocy psychologa dziecięcego, który pomoże maluchowi uporać się z negatywnymi skutkami tego zaburzenia. 

W przypadku alienacji rodzicielskiej wskazane są takie formy terapii jak terapia rodzinna, terapia systemowa, psychoterapia poznawczo-behawioralna, psychoterapia Gestalt czy psychoterapia integracyjna. 

 

Literatura

Konopka, A., Samochowiec, J. (2009). Zespół alienacji rodzicielskiej — co powinien wiedzieć profesjonalista. Via Medica, Psychiatria 2009, tom 6, nr 3. 

Błażek, M., Lewandowska-Walter, A. (2022). Alienacja rodzicielska a przemoc emocjonalna – podejście systemowe w diagnozie problemu, Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 21 Nr 1.