Osobowość unikająca

Czym jest osobowość unikająca? 

Unikamy najczęściej tego, co nas przeraża, co powoduje zagrożenie czy może nas w jakiś sposób zranić. Czy więc unikanie może być czymś złym jeśli ma nas chronić przed niebezpieczeństwem, które w jakiś sposób zagraża naszej integralności? Czy unikanie może wpisać się w naszą osobowość i być sposobem na życie? 

Strategie unikania częstych kontaktów społecznych czy niezależności od innych osób są często cechą ludzi niezależnych i ceniących sobie “wolność”, przez co unikanie jest świadomym i celowym wyborem. Unikanie traktowane może być również jako zdrowy sposób radzenia sobie ze stresem, kiedy ma to na celu uwolnienie nam od stresora. Co jednak w przypadku gdy unikanie w naszym życiu zaczyna odstępować od normy i przybiera postać patologiczną? 

Unikanie pełni tutaj funkcję pozornego poczucia bezpieczeństwa i ochrony przed zranieniem czy odrzuceniem ze strony innych ludzi. W rzeczywistości jednak powoduje totalną dezorganizację w funkcjonowaniu, brak elastyczności w relacjach z innymi oraz nieumiejętność bycia z drugim człowiekiem. 

Występowanie osobowości unikającej można uznać za dosyć częste. Zaburzenia osobowości unikającej w populacji szacuje się nawet w granicach 3 % całej ludności na świecie.  Osobowość unikająca określana jest również jako osobowość lękowa, czy lękliwa lub jako lękliwe zaburzenie osobowości. Różnice w nazewnictwie opisujące osobowość unikającą są głównie uwarunkowane przedstawieniem tego zaburzenia w obowiązujących klasyfikacjach - w Klasyfikacji DSM-5 spotkamy się z nazwą unikowe zaburzenie osobowości, natomiast Klasyfikacja ICD-10(11) nazywa to zaburzenie jako osobowość unikająca czy też osobowość lękliwa. Często spotkać możemy się również z nazwą osobowość wycofana czy zaburzenie osobowości lękliwej. 

Osobowość unikająca lękliwa czerpie swój przydomek właśnie stąd, że osoba z lękliwym zaburzeniem osobowości nieustannie obawia się, że zostanie odrzucona, poniżona, zraniona oraz odczuwa brak zaufania względem innych. Wśród cech osobowości unikającej znajdziemy również potrzebę całkowitej akceptacji ze strony innych i poczucia, że druga osoba nas nie zrani i nie opuści. 

Specjaliści dokonują również pewnego podziału w obrębie osobowości unikającej, gdzie wyróżnić można cztery podtypy: 
 

• typ I nieśmiały - charakteryzuje się wycofaniem oraz tendencją do występowania fobii społecznej;  osoba wycofana unika ludzi oraz wykazuje znaczne trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych i relacji interpersonalnych,
   

• typ II mieszany -  osoby lękliwe  zaliczające się do tego typu są zdolne do zawierania kontaktów z innymi, a także ich inicjowania. Problem pojawia się dopiero na gruncie utrzymania tychże relacji, ponieważ odczuwają one duże trudności w “byciu z drugim człowiekiem”,
   

• typ III niezdolnych do utrzymywania długich relacji – osobowości typu unikające choć są w stanie nawiązywać satysfakcjonujące relacje, nie potrafią ich utrzymać na dłuższy czas – zamiast lęku przed odrzuceniem występuje raczej obawa przed zbytnią bliskością i pogłębianiem relacji,
   

• typ IV zależny/ współzależny - osoby te często żyją w bliskiej relacji z rodzicami, przy czym niekiedy nie są w stanie założyć własnej rodziny z lęku przed zostawieniem rodziców czy rodzica samotnie.
   

W typie mieszanym możemy wyróżnić dodatkowo podtypy osobowości unikającej, takie jak: 

• typ lękowy - występuje lęk przed krytycyzmem czy odrzuceniem,
   
• typ ambiwalentny – z jednej strony skłonność do obwiniania drugiej osoby o  zbyt mało czasu czy okazywania uczuć, by później samemu izolować się przed bliskością,
   
• typ masochistyczny – teoretycznie osoba unikająca obawia się odrzucenia, jednak zawiera relacje z góry skazane na porażkę, w których ostatecznie zostaje porzucona,
   
• typ dysocjacyjny – choć osoby te pragną akceptacji ze strony innych, to w momencie, gdy ją otrzymują i mogą poczuć się zaakceptowane zaczynają odczuwać poczucie zagrożenia. Mają również tendencje do zmiany zachowania, czy też wyłączenia pewnej części osobowości, niekiedy przejmują również niektóre cechy osobowości innych osób,
   
• typ hipomaniakalny -   problem z ustatkowaniem się, przeskakiwanie z jednej relacji w drugą, a w obliczu odrzucenia wykazywanie ogromnej chęci bycia kochanym.

Osobowość unikająca - przyczyny 

Lękliwe zaburzenie osobowości unikającej podobnie jak inne rodzaje ZO mają swoje podłoże biologiczne w formie uwarunkowań temperamentalnych oraz w funkcjonowania układu nerwowego. Przyczyny zaburzeń osobowości unikającej mają więc swoje źródło w  zaburzonym funkcjonowaniu niektórych struktur mózgu. Temperamentalne tendencje występujące w unikowym zaburzeniu osobowości objawiają się jako zahamowanie, które może być czynnikiem dziedzicznym i mającym podłoże neurofizjologiczne, jako niski poziom pobudzenia współczulnego układu nerwowego.  Dodatkowo specjaliści badający neurologiczne podłoże różnych zaburzeń osobowości sugerują, że osoby cierpiące na zaburzenie unikowe mogą wykazywać wysoką aktywność w obszarze układu limbicznego odpowiedzialnego za lęk, gdzie przyczyny rozwoju osobowości unikającej wiążą się bezpośrednio z  mechanizmem “zahamowania”. 

Teoria schematów Younga mówi, że przyczyny zaburzeń osobowości unikającej należy dopatrywać się w doświadczeniach wczesnodziecięcych - tu również specjaliści podkreślają wagę emocjonalnego zaniedbania rodzicielskiego oraz nadużycia z ich strony. Dodatkowo oprócz braku zaspokajania emocjonalnych potrzeb dziecka, do rozwoju osobowości unikającej przyczynia się również zaniedbanie fizyczne czy nadużycia na tle seksualnym.

Dziecko wychowywane przez zahamowanych i lękowych rodziców, którzy rzadko nawiązują relacje społeczne ma ograniczoną możliwość budowania nowych doświadczeń społecznych. Przyczyny osobowości unikającej to również nadopiekuńczość ze strony rodzica, która może być również przejawiana jako tendencja do wzmocnienia wzajemnej zależności oraz nadmiernego kontrolowania dziecka. 

Osobowość unikająca - objawy 

Osobowość unikająca lękliwa występuje u osób charakteryzujących się niskim poczuciem własnej wartości i posiadających negatywny obraz swojej osoby. To z kolei powoduje, że osoby te czują się przez większość życia niepasujące do otoczenia, nieadekwatnie, przez co stają się zahamowane w kontaktach z innymi i niezdolne do zawierania relacji interpersonalnych.  Cechy i objawy osobowości unikającej to m.in. to, że w relacji z innymi odczuwają nieustanne zaniepokojenie faktem, że mogą zostać odrzuceni, ponieważ czują się gorsi i mniej atrakcyjni od innych. Bardzo często w przypadku osobowości unikającej występuje charakterystyczna płochliwość w sytuacjach społecznych, zarówno tych związanych z przestrzenią osobistą, jak i zawodową. Nieustannie obawiają się krytyki czy też upokorzenia, boją się wyrażać swoje zdanie z powodu tego, że nie zostanie ono przyjęte, a oni nie uzyskają akceptacji. Usilnie starają się zdobyć aprobatę innych, przez co boją się ujawniać osobiste informacje o sobie z lęku przed odrzuceniem. 

Wśród cech osobowości lękliwej odczuwany lęk bardzo często może dotyczyć obawy przed całkowitym odsłonięciem czy też przed intymnością, zwłaszcza tą seksualną. 

Objawy i cechy osobowości lękliwej nie u wszystkich będą identycznie wyglądać. Wśród objawów i cech osobowości lękliwej znajdzie się również somatyzacja, która ma na celu rozładowanie stłumionego w psychice i ciele napięcia psychofizycznego. Objawy osobowości lękliwej nie zawsze muszą wyglądać w kategorii nieśmiałości czy bojaźliwości. Często lęk jest ukryty pod postacią zaburzeń natury seksualnej, jako impotencja u mężczyzn czy dyspareunia u kobiet. 

Wśród objawów i cech osobowości lękliwej wymienić możemy:

• wysoki poziom lęku przed odrzuceniem,
   

• wrażliwość na krytykę,
   

• lęk społeczny osoby przed wejściem w relację,
   

• unikanie kontaktów społecznych,
   

• niepodejmowanie aktywności zawodowej z powodu lęku społecznego,
   

• brak bliskich relacji oraz przyjaciół,
   

• lęk przed okazaniem swoich obaw związanych z kontaktami społecznymi,
   

• brak pewności siebie,
   

• wyolbrzymianie doznawanej rzekomej krzywdy ze strony innych.

Osobowość unikająca, a miłość - pomimo zaburzenia struktury osobowości u osób unikających i lękliwych, nie wyklucza to możliwości zbudowania relacji. Jednakże niestety często relacje te okupione są bólem lub lękiem i mogą przybierać postać toksycznego związku. W zależności od typu osobowości unikającej związek  może przebiegać różnorodnie albo być pasmem łez i zawodów, a nawet  funkcjonować w kategorii uzależnienia od drugiej osoby. 

Osobowość unikająca, a praca - w środowisku zawodowym osoba z tym zaburzeniem osobowości może mieć problemy głównie na gruncie relacji ze współpracownikami, ale również w obszarze związanym z rozwojem w organizacji oraz swoją karierą. Osoba unikająca będzie bardzo obawiać się krytyki, źle znosić negatywne informacje zwrotne od kierownictwa czy nieustannie czuć się niepasująca do miejsca pracy i bez wiary we własne możliwości. Osobowość unikająca w pracy objawia się też tym, że dana osoba unikać będzie prób wyrażenia swojego zdania przed wyśmianiem czy upokorzeniem, a także może wręcz sabotować swoje osiągnięcia i hamować rozwój w firmie. 

 

Diagnoza osobowości unikającej 

Zdiagnozowanie zaburzenia osobowości unikającej,  jak i innych zaburzeń osobowości wymaga konsultacji ze specjalistą i odpowiedniego procesu diagnostycznego. Diagnoza osobowości unikającej jest możliwa wtedy, gdy u danej osoby występuje sztywny wzorzec zachowania i wyżej wymienionych objawów, które przejawiają się zarówno w sferze myślenia, interpretowania rzeczywistości, emocjonalności, reagowaniu, działania oraz wchodzenia w relacje. 

Według Klasyfikacji Chorób i Zaburzeń Psychicznych DSM-5 diagnoza osobowości unikającej może być postawiona jeśli diagnozowana osoba spełnia  poniższe kryteria:
 

• niechęć do wchodzenia w relacje z innymi, bez pewności że będzie się przez nich lubianym,

• niepodejmowanie aktywności zawodowej z obawy przed zbyt częstymi kontaktami z innymi,

• bycie powściągliwym we wchodzeniu w bliskie relacje, z powodu lęku przed byciem wyśmianym czy zawstydzonym,

• nieustanna obawa przed krytyką czy odrzuceniem w sytuacjach społecznych,

• trudności  w relacjach z innymi z powodu poczucia niedopasowania,

• poczucie bycia gorszym i nieatrakcyjnym względem innych oraz wrażenie bycia nieudolnym społecznie,

• niechęć do podejmowania ryzyka przed angażowaniem się w nowe działania czy relacje z obawy przed zawstydzeniem czy niepowodzeniem.

Inne zaburzenia współwystępujące z osobowością unikającą to przede wszystkim zaburzenia lękowe różnego typu takie jak fobia społeczna, ataki paniki, zespół lęku uogólnionego czy zaburzenia OCD. Zachowania unikowe oraz częsty mechanizm unikania ludzi  prowadzi do izolacji społecznej, co w konsekwencji może prowadzić również do zaburzeń nastroju czy też depresji. 

Co ciekawe zaburzenie osobowości unikającej i borderline bardzo często wygląda podobnie ze względu na występujące objawy. Jednakże zaburzenia osobowości lękliwej  nie będą cechować się chwiejnością emocjonalną i impulsywnością, tak jak bywa to w przypadku borderline. Podobieństwo dotyczyć będzie zatem na pewno lęku przed odrzuceniem i silnej potrzeby zależności. 

Leczenie osobowości unikającej

Osobowość unikająca - co to jest za choroba? Co można zrobić z osobowością unikającą i jak ją leczyć? Pamiętajmy, że osobowość unikająca jest zaburzeniem struktury osobowości, a nie chorobą.  Leczenie zaburzeń osobowości unikającej podobnie, jak w przypadku innych rodzajów zaburzeń jest niekiedy procesem długotrwałym i głównie skupia się na takich formach pomocy jak terapia psychologiczna czy psychoterapia osobowości unikającej. 

Osobowość unikająca i leki -  w przypadku osobowości unikającej, kiedy mamy do czynienia z silnym poziomem lęku i objawami wskazującymi na zespół lęku napadowego czy fobię społeczną lekarz psychiatra może zalecić stosowanie leków uspokajających, które obniżą występujące napięcie. Podobnie, gdy osoba z unikającym zaburzeniem osobowości wykazuje symptomy zaburzeń nastroju lub depresji przepisywane są leki przeciwdepresyjne jak np. leki z grupy SSRI - inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny. 

Psychoterapia osobowości unikającej

 

Zaburzenia osobowości lękliwe podobnie jak inne zaburzenia osobowości powinny być leczone przy pomocy psychoterapii poznawczo-behawioralnej, która jest jedną z najskuteczniejszych metod na radzenie sobie z osobowością unikającą.  Osobowość unikająca co można zrobić? Na pewno kluczowa w terapii osobowości unikającej jest kontrola emocji, zwłaszcza emocji lęku czy też wstydu oraz zmiana wzorców zachowań negatywnych. 

Leczenie osobowości unikającej zakłada głównie stosowanie takich technik poznawczych jak rozpoznawanie dysfunkcyjnych założeń, podważanie myślenia dychotomicznego (inaczej czarno-białego) oraz restrukturyzacja poznawcza. 

Radzenie sobie z osobowością unikającą może również efektywnie przebiegać w procesie terapii schematów, która pozwala pracować nad utrwalonymi, negatywnymi schematami myślenia, reagowania i zachowania. Również inne nurty psychoterapii takie jak psychoterapia psychodynamiczna, psychoterapia Gestalt czy psychoterapia integracyjna mogą poszerzać swój warsztat pracy o techniki terapii schematów w pracy z osobowością unikającą. 

Osobom unikającym kontaktów i relacji społecznych może pomóc również terapia grupowa, która pozwoli na oswajanie się z innymi ludźmi. Często wyleczenie osobowości unikającej następuje właśnie w procesie grupowym, kiedy osoba może powoli się socjalizować i pozostawać z innymi w bezpiecznej relacji. Pozwala to na redukcję lęku społecznego i zmniejsza proces izolowania się. 

ZAREZERWUJ WIZYTĘ
 

Literatura

Cierpiałkowska, L., Soroko, E.(2017). Zaburzenia osobowości. Problemy diagnozy klinicznej, Wyd. UAM, Poznań.

Beck, A., Davis, D., Freeman, A. (2016). Terapia poznawcza zaburzeń osobowości, Wyd. UJ, Kraków

DSM-5