Zaburzenia opozycyjno-buntownicze

Zaburzenia opozycyjno - buntownicze (ODD) u dzieci i młodzieży - charakterystyka

Zaburzenia opozycyjno-buntownicze to poważne zaburzenia zachowania, które znacząco wpływają na życie dziecka, rodziny i społeczeństwa. Jest to stan, który wymaga uwagi, zrozumienia i przede wszystkim profesjonalnej pomocy psychologicznej. Zaburzenia ODD takie jak opór wobec autorytetów, agresywne zachowania, trudności w utrzymaniu relacji społecznych i problemy szkolne, mogą istotnie wpływać na funkcjonowanie dziecka. Bardzo istotne jest rozpoznanie jakie zachowania agresywne mają miejsce i podjęcie odpowiednich kroków w kierunku leczenia oraz wsparcia.

Pojęcie "zaburzenia zachowania"  może być używane w różnych kontekstach, a jego interpretacja zależy od kontekstu, w jakim jest używane. Oto krótka analiza trzech różnych kontekstów, w których to pojęcie może być stosowane, przykładowo:

Potoczne użycie:
 

• w potocznym użyciu, termin "zaburzenia zachowania" odnosi się często do łamania społecznych norm i reguł. Obejmuje to zachowania, które są uznawane za nietypowe, szkodliwe lub nieakceptowalne w danym społeczeństwie. To może obejmować różnorodne działania, takie jak agresja, kradzieże, kłamstwa czy wandalizm,

Kategoria orzecznicza w prawie oświatowym:
 

• w kontekście prawa oświatowego, "zaburzenia zachowania" mogą stanowić kategorię orzecznictwa, obejmującą trudne zachowania dzieci. W tym przypadku, jest to podejście bardziej formalne i związane z systemem prawnym, które może skutkować konkretnymi działaniami, takimi jak środki wsparcia edukacyjnego dla uczniów z trudnościami w zachowaniu.

Rozpoznanie kliniczne w psychiatrii:

• w kontekście klinicznym, "zaburzenia zachowania" to termin używany w systemach diagnostycznych, takich jak DSM i ICD 10/11. Obejmuje on szeroki zakres poważnych i uporczywych zachowań, które mogą skłaniać do szukania pomocy profesjonalnej. Takie diagnozy kliniczne wymagają spełnienia określonych kryteriów diagnostycznych. Warto zauważyć, że używanie terminu zaburzenia zachowania w różnych kontekstach może prowadzić do różnych interpretacji. W każdym przypadku, precyzyjne zrozumienie kontekstu, w którym używane jest pojęcie "zaburzenia zachowania", jest kluczowe dla właściwej interpretacji.

Cechy charakterystyczne zaburzeń opozycyjno-buntowniczych  mają związek z regulacją emocji i zachowań:
 

• związek z regulacją emocji i zachowań: istotą zaburzeń opozycyjno-buntowniczych są trudności z regulacją emocji i zachowań. Emocje takie jak łatwość popadania w irytację, gniew, mściwość oraz prowokacyjne czy kłótliwe zachowania są kluczowymi obszarami, które mogą wskazywać na obecność ODD,
   
• kategoria zaburzeń dezorganizujący,  czyli kontroli impulsów i zachowania w DSM V: zaburzenia opozycyjno-buntownicze są wyróżnione w kategorii zaburzeń dezorganizujących, kontroli impulsów i zachowania w DSM V,
   
• różnice między rozwojowym dążeniem do niezależności, a zachowaniami związanymi z psychopatologią: ważne jest odróżnienie normalnego rozwojowego dążenia do niezależności i samostanowienia młodych ludzi od zachowań związanych z psychopatologią. Kryteria oceny, które są zakorzenione w konkretnej kulturze i społeczeństwie, mogą pomóc w dokonaniu tego rozróżnienia.Diagnoza zaburzeń opozycyjno-buntowniczych oznacza, że u dziecka występują utrwalone wzorce negatywistyczne, buntownicze, prowokacyjne i/lub niszczycielskie zachowania.

​Podsumowując, cechy charakterystyczne zaburzeń opozycyjno-buntowniczych, a zrozumienie kontekstu społecznego, kulturowego i czasowego jest kluczowe w diagnozowaniu zaburzeń opozycyjno-buntowniczych.  Różnicowanie zaburzeń opozycyjno-buntowniczych   wymaga uwzględnienia różnorodnych objawów emocjonalnych i zachowań oraz zastosowania określonych kryteriów oceny. Zachowania, takie jak kradzieże, włamania, ucieczki z domu, picie alkoholu, stosowanie narkotyków, wagary, naruszenie prawa, a także akty przemocy (pobicia, pogróżki, zastraszanie), są charakterystyczne dla poważnych zaburzeń zachowania, a zwłaszcza zaburzeń zachowania (conduct disorder, CD).

To rodzaj zaburzenia psychicznego, które manifestuje się poważnymi i uporczywymi wzorcami naruszania norm społecznych i praw innych ludzi.

 

W przypadku zaburzeń zachowania, gdzie występują zachowania agresywne czy szczególnie gdy dochodzi do działań nielegalnych, stosowania substancji psychoaktywnych i aktów przemocy, ważne jest skonsultowanie się ze specjalistą ds. zdrowia psychicznego. Diagnoza i leczenie zaburzeń zachowania często wymagają interwencji terapeutycznej, psychoterapii, a czasem także leczenia farmakologicznego.

Zaburzenia opozycyjno - buntownicze (ODD) - przyczyny

Istnieją szerokie przyczyny zaburzeń opozycyjno-buntowniczych, które uwzględniają zakres czynników biologicznych, genetycznych i psychospołecznych.

Oto główne przyczyny zaburzeń opozycyjno-buntowniczych :

• nieprawidłowości w budowie anatomicznej mózgu: zmiany strukturalne w mózgu, zwłaszcza w obszarach związanych z kontrolą impulsów, emocjami i regulacją zachowania, mogą wpływać na rozwój zaburzeń zachowania,
   
• zaburzenia poziomu neuroprzekaźników: zaburzenia w funkcjonowaniu neuroprzekaźników, takich jak dopamina czy serotonina, mogą wpływać na regulację nastroju, impulsywność i inne aspekty zachowania,
   
• dziedziczność: istnieje dowód na to, że skłonność do zaburzeń zachowania może mieć podłoże genetyczne. Jeśli w rodzinie występują przypadki ODD, istnieje większe ryzyko, że dziecko także może rozwijać to zaburzenie,
   
• brak odpowiedniej opieki: zaniedbanie emocjonalne, brak wsparcia rodziny i odpowiedniej opieki opiekunów mogą przyczyniać się do trudności w adaptacji społecznej,
   
• nadmiernie surowe wychowanie lub zaniedbanie: ekstremalne formy wychowania, zarówno nadmiernie surowe, jak i zaniedbujące, mogą wpływać na rozwój trudności w zachowaniu,
   
• doświadczenie nadużycia seksualnego lub przemocy: traumatyczne przeżycia, zwłaszcza w okresie dzieciństwa, mogą wpływać na rozwój problemów zachowania,
   
• niski status społeczny rodziny: skrajne ubóstwo, brak dostępu do zasobów czy niski status społeczny mogą stanowić dodatkowy czynnik ryzyka,
   
• częste zmiany miejsca zamieszkania lub zmiany szkoły: niepewność środowiska i brak stabilności mogą wpływać na trudności adaptacyjne dziecka, brak poczucia bezpieczeństwa,
   
• kontakt z osobami naruszającymi normy społeczne: utrzymywanie relacji z rówieśnikami lub innymi osobami, które angażują się w zachowania antyspołeczne, może być czynnikiem ryzyka.

Warto podkreślić, że objawy zaburzeń zachowania wynikają z interakcji wielu czynników, a nie pojedynczego źródła. W przypadku podejrzenia zaburzeń zachowania, ważne jest skonsultowanie się z psychologiem, który może przeprowadzić kompleksową ocenę i zaplanować odpowiednie interwencje terapeutyczne.

Czynniki genetyczne odgrywają istotną rolę w rozwoju zaburzeń zachowania, zwłaszcza gdy objawy pojawiają się już w okresie wczesnego dzieciństwa. Trudne zachowania u dzieci mają wpływ na trudności w regulacji emocji, impulsywność, problemy z utrzymaniem uwagi i łatwość wpadania w złość, mogą mieć genetyczne predyspozycje do zaburzeń eksternalizacyjnych.
 

Przykładowo, dzieci, które wykazują objawy zaburzeń zachowania  i impulsywność, mogą później rozwijać zaburzenia uwagi, takie jak zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD). ADHD jest jednym z zaburzeń eksternalizacyjnych, które może objawiać się trudnościami w koncentracji, nadmierną impulsywnością i hiperaktywnością.

Ważne jest również zrozumienie, że czynniki genetyczne nie działają w izolacji, ale oddziałują z innymi czynnikami środowiskowymi. Wczesne wykrycie i interwencja w przypadku dzieci z ryzykiem zaburzeń zachowania mogą być kluczowe dla zmniejszenia negatywnych skutków i poprawy długoterminowych perspektyw rozwoju. W tym kontekście, współpraca z profesjonalistami zdrowia psychicznego, terapeutami i pedagogami może być istotna dla skutecznej pomocy dzieciom i ich rodzinom. W kontekście zaburzeń zachowania, objawy PTSD, takie jak problemy z regulacją emocji, trudności w relacjach interpersonalnych, nadmierna reaktywność na bodźce związane z traumą, mogą być interpretowane jako objawy ODD lub CD. 

 

Problemy z regulacją złości i agresywne zachowania mogą być jednym z objawów kompleksowego zespołu stresu pourazowego, zwłaszcza jeśli są związane z trudnościami w regulacji emocji.

 

W związku z tym ważne jest, aby psychoterapeuci podchodzili do diagnozy i interwencji z uwzględnieniem pełnego kontekstu życiowego dziecka. Właściwa ocena, zrozumienie historii traumatycznej oraz skomplikowanych reakcji emocjonalnych są kluczowe dla skutecznej pomocy dzieciom doświadczającym traumy i ewentualnie przejawiającymi problemy zachowania.

Zaburzenia opozycyjno - buntownicze (ODD) - objawy

 

Zespół opozycyjno-buntowniczy, który charakteryzuje się uporczywym wzorcem negatywistycznego, buntowniczego i opozycyjnego zachowania wobec autorytetów, zwłaszcza dorosłych odnosi się do zachowania opozycyjno-buntowniczego dziecka. Poniżej przedstawiamy kilka kluczowych objawów, które pozwalają na rozpoznanie zaburzeń opozycyjno-buntowniczych, jakie najczęściej rozpoznawane są wśród dzieci i młodzieży.

Objawy zaburzeń opozycyjno-buntowniczych jakie możemy wymienić to:

 

Nieadekwatne do wieku  częste wybuchy złości: dziecko może reagować nadmierną złością na sytuacje, które w normalnych warunkach nie wywoływałyby tak silnych emocji.

Spieranie się, częste kłótnie sprzeciwianie się dorosłym: ODD objawia się częstym sprzeciwianiem się autorytetom, spieraniem się z dorosłymi oraz częstym uczestnictwem w konfliktach.

Lekceważone normy społeczne: Dziecko ignoruje społeczne normy i oczekiwania, wykazując nieposłuszeństwo wobec zasad panujących w danym środowisku.

Obwinianie innych za swoje błędy: Charakterystyczne jest obwinianie innych za własne błędy i trudności, zamiast przyjęcia odpowiedzialności za swoje działania.

Złość, obrażanie, złośliwość: Dziecko może przejawiać agresywne zachowania werbalne i emocjonalne, takie jak obrażanie, złośliwość czy wywoływanie przykrości innym.

Umyślne sprawianie przykrości innym: Dzieci z ODD mogą celowo podejmować działania, które sprawiają przykrość innym, nie zważając na konsekwencje.

Łatwość urażenia, przewrażliwienie: Pomimo agresywnego zachowania wobec innych, dziecko jednocześnie może być przewrażliwione i łatwo urażone.

Rzeczywiście, rozpoznanie zaburzeń opozycyjno-buntowniczych (ODD) może być zauważane i rozpoznawane głównie w wieku szkolnym, chociaż pierwsze zachowania buntownicze dziecka pojawiają się  już w okresie przedszkolnym.  Wczesne objawy wskazujące na zespół opozycyjno-buntowniczy mogą obejmować trudności z przestrzeganiem reguł, opozycyjność wobec autorytetów, a także konflikty z rówieśnikami i dorosłymi. W niektórych przypadkach "zbuntowane" zachowanie może być początkowo mylone z normalnymi wyzwaniami związanymi z etapem rozwoju dziecka.

 

Post factum, po upływie czasu, możliwe jest bardziej precyzyjne rozstrzygnięcie, gdy staje się widoczne, czy trudności te stanowiły jedynie przelotny etap rozwoju czy też były to wczesne objawy zaburzeń opozycyjno buntowniczych. Warto zaznaczyć, że diagnoza i rozpoznanie zaburzeń opozycyjno-buntowniczych wymaga skomplikowanej oceny i obserwacji, a psycholog jest w stanie dokładniej zinterpretować te zachowania w kontekście innych czynników, jak również pod kątem różnic indywidualnych.

Niezależnie od tego, czy trudności z przestrzeganiem reguł są uznawane za przejściowe czy stanowią zaniepokojenie, ważne jest zapewnienie dziecku odpowiedniego wsparcia emocjonalnego i edukacyjnego oraz ewentualne skonsultowanie się z profesjonalnym doradcą lub psychologiem dla dzieci, jeśli zachowania te stają się trudne do zarządzania. 
 

Odmienny sposób postrzegania rzeczywistości społecznej:

• dzieci agresywne mogą interpretować neutralne sygnały otoczenia jako wrogie. To oznacza, że są bardziej skłonne do widzenia zagrożeń i wrogiego zamiaru tam, gdzie nie istnieją, co prowadzi do zwiększonego poziomu lęku,   powoduje wybuchy złości lub objawia się jako utrata panowania nad sobą

Nadmierna wrażliwość na sygnały wrogości:

• istnieje skłonność do nadmiernej wrażliwości na sygnały wrogości ze strony innych. Nawet neutralne czy przypadkowe zachowania innych mogą być postrzegane jako atak, co zwiększa poziom lęku i złości.

Niedocenianie własnej agresywności:

• dzieci agresywne mogą nieświadomie nie doceniać swojej własnej agresywności. Bagatelizowanie jej może być mechanizmem obronnym, który pomaga utrzymać pozytywny obraz samego siebie.

Percepcja świata jako wrogiego:

• charakterystyczne jest postrzeganie otaczającego świata jako wrogo nastawionego. To podejście może być impulsem do podejmowania myśli i działań skierowanych ku obronie przed antycypowanym atakiem.

Tendencja do fizycznej agresji:

• dzieci agresywne mogą preferować rozwiązywanie konfliktów poprzez fizyczną agresję zamiast negocjacji czy werbalnej interakcji. Ta forma agresji może być bezpośrednio ukierunkowana na krzywdę partnera interakcji.

Błędne ocenianie wzbudzenia jako gniewu:

• błędne ocenianie własnego wzbudzenia emocjonalnego jako gniewu może wpływać na reakcje i działania dzieci agresywnych, prowadząc do bardziej agresywnego zachowania.

Jak pomóc dziecku z zaburzeniami opozycyjno - buntowniczymi (ODD)?

Warto wiedzieć, że zaburzenia opozycyjno buntownicze występują często z zaburzeniami ADHD.  Wczesnodziecięce zaburzenia zachowania wskazują na kompleksowy obraz specyficznych wyzwań, z jakimi dziećmi o specyficznych cechach muszą się zmierzyć w kontekście interakcji społecznych. Zrozumienie tych aspektów jest kluczowe dla skutecznej interwencji i wsparcia ze strony profesjonalistów zdrowia psychicznego, którzy mogą opracować strategie mające na celu modyfikację tych wzorców poznawczych i behawioralnych.

 

Zaburzenia opozycyjno - buntownicze (ODD) u dzieci i młodzieży - leczenie

Leczenie zaburzeń opozycyjno-buntowniczych często wskazuje takie formy jak indywidualna psychoterapia zaburzeń opozycyjno-buntowniczych dziecka, treningi umiejętności społecznych i radzenia sobie z agresją. 

Leki mogą być pomocne jako uzupełnienie oddziaływań terapeutycznych, ale farmakoterapia zaburzeń zachowania sama w sobie jest mało skuteczna. Stosuje się leki przeciwpsychotyczne, uspokajające i tzw. stabilizatory nastroju, których zadaniem jest obniżenie poziomu napięcia i rozdrażnienia, a przez to zmniejszenie tendencji do impulsywnych i agresywnych zachowań. Leczenie farmakologiczne jest szczególnie ważne jeśli u dziecka występują m.in. zaburzenia lękowe czy ADHD. 

Systematyczne i kompleksowe leczenie dzieci z zaburzeniami zachowania jest bardzo ważne i może być bardzo pomocne dla ich funkcjonowania i zdrowia psychicznego. Stwierdzono, że agresja dzieci i młodzieży może w okresie dorosłości rozwijać cechy osobowości antyspołecznej, co bardzo utrudnia funkcjonowanie w społeczeństwie i znacznie zwiększa ryzyko wchodzenia w poważne konflikty z prawem. Im wcześniej rozpocznie się systematyczne leczenie zaburzeń opozycyjno-buntowniczych młodego człowieka, tym większe są szanse, że z czasem zacznie prawidłowo funkcjonować.

Zaburzenia opozycyjno - buntownicze (ODD) - psychoterapia dla dzieci i młodzieży

Terapia zaburzeń zachowania zazwyczaj opiera się na podejściu złożonym, uwzględniającym różne aspekty życia dziecka oraz jego otoczenia. Podejście to często angażuje rodziców, nauczycieli i innych opiekunów, co jest istotne dla skuteczności terapii. 

Psychoedukacja dla rodziców i szkoły:
 

Obejmuje edukację rodziców, nauczycieli i innych opiekunów na temat natury zaburzeń zachowania, ich objawów i skutków. Pomaga zrozumieć, jakie są najlepsze praktyki w radzeniu sobie z tymi trudnościami.

Warsztaty umiejętności rodzicielskich:

Tak zwane  treningi dla rodziców to specjalne programy, w ramach których rodzice uczą się skutecznych metod wychowawczych. Są to interwencje behawioralne obejmujące m.in. sposób ustalania zasad, konsekwencji za zachowania, czy skuteczne nagradzanie pozytywnych postaw.

Terapia dzieci:

Dzieci z zaburzeniami opozycyjno-buntowniczymi mogą korzystać z terapii indywidualnej, w ramach której pracuje się nad rozwijaniem umiejętności społecznych, radzenia sobie z emocjami oraz zmianą negatywnych wzorców zachowań.
 

Terapia rodzinna:
 

Terapia zaburzeń zachowania skupiona na rodzinie może pomóc w poprawie komunikacji między członkami rodziny, zrozumieniu i radzeniu sobie z trudnościami, a także w budowaniu wsparcia i zdrowego środowiska domowego.

Współpraca z nauczycielami i szkołą:

Ważne jest zaangażowanie nauczycieli w proces terapeutyczny. Komunikacja między terapeutą a nauczycielem może pomóc w dostosowaniu strategii do środowiska szkolnego i wspólnym podejściu w leczeniu dziecka.

Monitorowanie postępów:

Systematyczne monitorowanie postępów dziecka i dostosowywanie strategii terapeutycznych w miarę potrzeb to kluczowy element skutecznej terapii. Skuteczna psychoterapia zaburzeń opozycyjno-buntowniczych zależy często od współpracy między wszystkimi zaangażowanymi stronami oraz indywidualnych potrzeb i cech dziecka. Profesjonalista zdrowia psychicznego, taki jak psycholog, psychiatra czy psychoterapeuta, może dostosować podejście terapeutyczne do konkretnych potrzeb i sytuacji rodziny oraz wzmacniać pozytywne zachowania u dziecka. 

Zaburzenia opozycyjno - buntownicze (ODD) w statystykach

 

Zaburzenia zachowania występują zarówno u dziewczynek, jak i chłopców - około 6-10% wśród chłopców oraz  2-9% wśród dziewcząt.  W dużych miastach rozpoznaje się o wiele więcej zaburzeń zachowania niż na wsi.  U chłopców o wiele częściej rozpoznaje się zaburzenia zachowania już we wczesnych latach, które przypadają na pierwsze klasy szkoły podstawowej, są to najczęściej zachowania agresywne.  U dziewczynek zaburzenia zachowania najczęściej rozpoznawane są w okresie dojrzewania i zazwyczaj przejawiają się poprzez drobne kradzieże czy  prostytucję. 

 

ZAREZERWUJ WIZYTĘ

Literatura

Kazdin, A.E., Weisz, J. R. (2006). Psychoterapia dzieci i młodzieży. Metody oparte na dowodach, Wydawnictwo UJ, Kraków
Borkowska, A.R., Cierpiałkowska, L., Grzegorzewska, I. (2020). Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Barkley, R.A. (2015). Zbuntowane dzieci. Ocena terapeutyczna oraz program pracy z rodzicami, Wydawnictwo UJ, Kraków.