Badania wykazują, że sen stanowi jedną trzecią czasu trwania ludzkiego życia. Jest to istotny proces fizjologiczny, niezbędny do regeneracji zarówno fizycznej, jak i psychicznej organizmu. Niestety, z coraz większym natężeniem pracy i związanego z nią stresem, obserwuje się skrócenie czasu snu. To z kolei prowadzi do niekompletnej regeneracji organizmu, co może skutkować różnymi problemami zdrowotnymi, takimi jak choroby układu sercowo-naczyniowego, układu neurologicznego czy choroby tkanki łącznej. Dodatkowo, taka sytuacja wpływa negatywnie na ogólną wydajność organizmu.
Sen składa się z czterech faz bez szybkich ruchów gałek ocznych faza NREM (non-rapid eye movement ) oraz czterech faz z szybkimi ruchami gałek ocznych faza REM ( rapid eye movement ). Prawidłowy cykl snu rozpoczyna się fazami NREM, gdzie pierwsze i drugie stadium to okresy zasypiania, charakteryzujące się obniżeniem ciśnienia tętniczego krwi, spadkiem ciepłoty ciała i zwężeniem źrenic. Ostatnie dwie fazy to stadia głębokiego snu. Po około 85-100 minutach od zaśnięcia, faza NREM przechodzi w fazę REM, nazywaną również snem paradoksalnym.
Grupa zaburzeń snu stanowi jedno z najczęstszych wyzwań w obszarze psychopatologii, obejmując różnorodne zaburzenia, takie jak parasomnie. Do tego zakresu należą m.in. somnambulizm, lęki nocne, koszmary senne oraz bruksizm. Inna grupa zaburzeń snu to dyssomnia, która jest przeciwieństwem do parasomnii.
Zaburzenia snu klasyfikowane jako dyssomnia dotyczą problemów związanych z zasypianiem oraz wybudzaniem. Rodzaje zaburzeń snu z grupy dyssomni różnią się od parasomni tym, że pierwsze z nich dotyczą rozpoczynania i kończenia snu, natomiast drugie odnoszą się typowo do fazy trwania snu
Międzynarodowa Klasyfikacja Zaburzeń Snu (ICSD-2) uwzględnia 15 różnych parasomnii (parasomnia group), podzielonych na trzy główne grupy:
Parasomnie snu nie-REM obejmują przede wszystkim:
Wybudzenie z dezorientacją, znane również jako upojenie przysenne lub zespół Elpenora, jest zjawiskiem, które może wystąpić podczas przejścia ze snu głębokiego do stanu czuwania. W takich momentach zachowanie osoby jest często chaotyczne, gdyż nie jest w pełni przytomna,
Zaburzenia odżywiania związane ze snem, znane również jako SRED (Sleep Related Eating Disorder), to powtarzające się epizody aktywności związanej z pozyskiwaniem i spożywaniem pokarmu, które mają miejsce podczas snu. Towarzyszy im częściowa lub całkowita utrata pamięci dotycząca danego epizodu. Osoba cierpiąca na zaburzenie snu tego rodzaju może relacjonować, że budzi się rano otoczona resztkami jedzenia w łóżku, mimo braku pamięci dotyczącej wstawania i przynoszenia jedzenia do łóżka w nocy.
Parasomnie związane ze snem rem obejmują:
Rodzaje parasomnii zaburzenia zachowania podczas snu REM, czyli powtarzające się epizody wokalizacji( mówienie przez sen) lub złożonych czynności ruchowych podczas snu (zaburzenia ruchowe), zwykle wynikające z aktualnie przeżywanego marzenia sennego. Te epizody (rem sleep behavior) stanowią swoiste "odgrywanie" treści snu w rzeczywistości. Często występują wtórnie do innych problemów medycznych, wymagające szczególnej uwagi klinicznej i diagnostyki.
Rodzaje parasomnii paraliż przysenny, czyli powtarzające się epizody braku powrotu napięcia mięśniowego po przebudzeniu ze snu REM. Osoba z tym zaburzeniem budzi się z poczuciem niemożności poruszania się, z wyjątkiem zdolności do oddychania. Towarzyszy temu intensywny niepokój, często z halucynacjami wzrokowymi lub słuchowymi oraz poczuciem "obecności" obcej osoby w pomieszczeniu. Napięcie mięśniowe zazwyczaj powraca w kilkanaście sekund, chociaż w rzadkich przypadkach może utrzymywać się przez kilka minut.
Jakie są najczęstsze przyczyny parasomnii? Zaburzenia snu parasomnia - wybudzenie z dezorientacją, somnambulizm i lęki nocne są grupowane razem jako zaburzenia wybudzenia, ze względu na podobny mechanizm ich powstawania.
Zaburzenia wybudzenia są często obserwowane jako zaburzona jakość snu u dzieci, ponieważ dzieci przeważnie spędzają więcej czasu we śnie głębokim niż dorośli. Pojawienie się tych zaburzeń może być także powiązane z niedoborem snu oraz stanami, które zakłócają ciągłość snu, takimi jak brak higieny snu, przewlekły stres, zaburzenia psychiczne i choroby, a także wpływ substancji o działaniu uspokajającym na układ nerwowy, jak alkohol lub leki nasenne. Inne przyczyny parasomnii to zaburzenia oddychania w czasie snu, które również mogą wpływać na występowanie tych przypadłości.
.
W somnambulizmie obserwuje się zwiększone występowanie fal o wysokiej częstotliwości w porównaniu do osób zdrowych, a także większą obecność fal delta w jednym ciągu, co wiąże się z intensywniejszymi pobudzeniami. Dlatego też rodzaje parasomnii lunatykowanie uznawane jest jako zaburzenie rytmu snu.
Parasomnia - objawy jakie najczęściej możemy zaobserwować to zaburzenia rytmu snu i osobliwe zachowania, które różnią się od siebie w zależności od tego jakie rodzaje parasomnii zaburzenia zachowania występują u danej osoby.
Rodzaje parasomnii - upojenie przysenne - osoba, która właśnie się obudziła, może wypowiadać niezwiązane ze sobą słowa, reagować niewłaściwie na pytania i polecenia, poruszać się oraz podnosić przedmioty bez konkretnego celu. Ten stan zazwyczaj utrzymuje się przez kilka minut, co odróżnia upojenie przysenne od krótszych, kilku- czy kilkunastosekundowych okresów dezorientacji, które są powszechne po przebudzeniu ze snu głębokiego u osób zdrowych.
Zaburzenia snu parasomnia - wybudzenie z dezorientacją często obserwuje się u dzieci poniżej 5. roku życia. Zaburzenia snu u dzieci mogą manifestować się bezładnym poruszaniem w łóżku, czasem towarzyszące temu płacz, wyrzucanie przedmiotów z łóżeczka, a nawet przypadkowe wypadnięcie z łóżka. U dorosłych około 4% doświadcza tego zjawiska, zazwyczaj w okresach znacznego niedoboru snu. Istnieje również częste występowanie tego zaburzenia w rodzinach.
Somnambulizm to zjawisko, w którym występują dziwaczne zachowania podczas snu polegające na wykonywaniu skomplikowanych ruchów podczas snu głębokiego. Intensywność zaburzenia może skutkować różnymi manifestacjami, od siadania czy wstawania z łóżka, aż po spacerowanie po sypialni czy opuszczanie jej, występować może także mówienie przez sen. W niektórych przypadkach osoby cierpiące na somnambulizm mogą doświadczać także uczucia lęku, co sprawia, że ich ruchy przybierają formę "ucieczki". Jest to szczególnie niebezpieczna forma somnambulizmu, mogąca prowadzić do upadków i potencjalnych obrażeń podczas prób wydostania się lub ucieczki z obszaru sypialni.
Lęki nocne (pavor nocturnus) , to najbardziej intensywnie przebiegająca forma parasomnii w ramach zaburzeń wybudzenia. Zjawisko to polega na gwałtownym przebudzeniu ze snu głębokiego, towarzyszącemu przeraźliwemu krzyku, płaczu, pobudzeniu i silnemu uczuciu lęku. Osoba doświadczająca lęku nocnego zazwyczaj siedzi w łóżku, nie reaguje na bodźce zewnętrzne, w tym próby uspokojenia ze strony domowników. Intensywne przeżycie lęku skutkuje silnym poceniem się oraz przyspieszonym oddechem.
W niektórych przypadkach atak lęku nocnego może prowadzić do prób ucieczki z łóżka lub wręcz zaatakowania tych, którzy starają się pomóc, co niesie ryzyko zranienia osoby śpiącej lub interweniujących domowników. Atak zazwyczaj kończy się samoistnym wybudzeniem ze snu. Osoba, która doświadczyła lęku nocnego, wówczas staje się zdezorientowana i zaskoczona. Brak pamięci o wydarzeniu sprawia, że nie zdaje sobie sprawy z tego, co miało miejsce podczas ataku, a także z faktu, że była obiektem troski i reakcji ze strony domowników.
Rodzaje parasomni - bruksizm, jest zaburzeniem polegającym na nawykowym i niekontrolowanym zaciskaniu zębów podczas snu, co objawia się patologicznym starciem zębów, napięciem szczęk i dolegliwościami stawów skroniowo-żuchwowych. Bruksizm objawia zwiększoną pracą mięśni żwaczy w czasie snu nocnego, co prowadzi do chronicznego napięcia w obrębie twarzy, szczęk, szyi i karku. Osoba cierpiąca na bruksizm często rano budzi się z bólem głowy i karku, a w dodatku może mieć trudności z otwarciem ust. Ta nocna dysfunkcja prowadzi często do uczucia niewyspania, braku odpowiedniej regeneracji podczas snu i senności w ciągu dnia.
Różnorodność zaburzeń snu z zakresu parasomnii jest diagnozowana przez specjalistę na podstawie szczegółowego wywiadu. W niektórych sytuacjach zalecane jest przeprowadzenie dodatkowych badań, takich jak polisomnografia, jednak takie przypadki są stosunkowo rzadkie w praktyce klinicznej.
Diagnoza parasomnii i rozróżnienie między zaburzeniami wybudzenia a napadami padaczkowymi ma duże znaczenie, zwłaszcza biorąc pod uwagę, że te ostatnie wymagają farmakologicznego leczenia lekami przeciwpadaczkowymi, w przeciwieństwie do parasomnii. Kluczową cechą, umożliwiającą odróżnienie padaczki od zaburzeń wybudzenia, jest fakt, że te ostatnie występują jedynie w czasie snu głębokiego, czyli w pierwszej połowie nocy, najczęściej około 60–90 minut po zaśnięciu. Dodatkowo, ruchy ciała podczas zaburzeń wybudzenia są złożone i różnorodne, podczas gdy napady padaczkowe charakteryzują się powtarzającymi się, stereotypowymi ruchami.
Osoby z zaburzeniami wybudzenia zazwyczaj doświadczają jednego ataku w ciągu nocy, w przeciwieństwie do napadów padaczkowych, które mogą występować wielokrotnie. Czas trwania napadów padaczkowych zwykle nie przekracza 2 minut, podczas gdy zaburzenia wybudzenia mogą trwać dłużej. Istotnym rozróżnieniem jest również brak występowania zaburzeń wybudzenia w czasie czuwania podczas dnia, co jest charakterystyczne dla padaczki. W przypadku zaburzeń wybudzenia nie obserwuje się przygryzienia języka, zanieczyszczenia się moczem lub kałem, a także drgawek.
Badania EEG w przypadku zaburzeń wybudzenia zazwyczaj wykazują prawidłowe wyniki. Chociaż przeprowadzenie badania snu (polisomnografii – PSG) nie jest zazwyczaj konieczna do postawienia diagnozy, zaleca się je w sytuacjach, gdy choroba przebiega nietypowo lub istnieje podejrzenie zaburzeń oddychania podczas snu, co zwiększa ryzyko występowania parasomnii.
Pierwotne zaburzenia snu najczęściej spowodowane są przez brak higieny snu, a co za tym idzie rozregulowanie rytmu snu i działania układu nerwowego. Parasomnia, a higiena snu - osoby doświadczające zaburzeń wybudzenia powinny rozważyć wydłużenie czasu przeznaczonego na sen. Dodatkowo zaleca się krótką drzemkę trwającą 20–30 minut w ciągu dnia. To wydłużenie snu oraz dodatkowe drzemki sprawiają, że sen nocny staje się mniej głęboki, co skutkuje zmniejszeniem ryzyka wystąpienia zaburzeń wybudzenia.
Leczenie parasomni - epizodyczne trudności ze snem, które pojawiają się sporadycznie, zazwyczaj nie wymagają interwencji farmakologicznej. Natomiast jeśli zaburzenia snu występują regularnie, to zalecane jest skonsultowanie się z lekarzem w celu ustalenia odpowiedniego leczenia, np. za pomocą antydepresantów.
Koszmary senne - leczenie parasomnii, szczególnie tego rodzaju w większości przypadków zakłada stosowanie psychoterapii. Nawracające koszmary senne czy lęki nocne najczęściej mają podłoże psychiczne w nieprzepracowanych emocjach i konfliktach wewnętrznych.
Zaburzenia snu - negatywne konsekwencje traumatycznych przeżyć mogą często objawiać się w postaci konkretnych, przerażających koszmarów. Wyparte ze świadomości uczucia, emocje i myśli w dalszym ciągu pracują w naszej psychice i starają się znaleźć ujście, gdzie tylko mogą, na przykład w czasie snu w postaci marzeń sennych. To czego nie chcemy do siebie dopuścić świadomie na jawie, przychodzi do nas, kiedy śpimy i alarmują nas o skrywanych trudnościach. Koszmary senne leczenie parasomnii w postaci psychoterapii może pomóc odkryć nam to, co jest głęboko w nas ukryte, a z czym sami nie umiemy sobie poradzić na płaszczyźnie czy to myśli czy emocji.
Leczenie parasomnii w postaci psychoterapii psychodynamicznej może być bardzo efektywne. Jedną z metod terapii stosowaną właśnie w nurcie psychodynamicznym jest analiza marzeń sennych, która rozumiana jest jako dostęp do nieświadomych, skrywanych treści. Interpretacja snu konfrontowana jest z obecnymi trudnościami w życiu pacjenta, przez co możliwe jest zwiększenie jego samoświadomości i pomoc w odnalezieniu sposobu na radzenie sobie.
Skuteczna w przypadku parasomnii może okazać się również psychoterapia psychoanalityczna, która nawiązując do tradycyjnej psychoanalizy Freuda jeszcze mocniej skupia się na analizie marzeń sennych.
Parasomnia, a higiena snu - w przypadku terapii ważna jest również psychoedukacja dotycząca radzenia sobie ze stresem oraz higieny snu, która pozwala na całościowe podejście do tego tematu i wprowadzenie działań profilaktycznych.
Parasomnie u dzieci są powszechnym zjawiskiem i najczęściej związane są z niedojrzałością układu nerwowego i przewagą fazy REM w porównaniu z osobami dorosłymi.
Ataki somnambulizmu jako parasomnie u dzieci są częste w wieku od 4 do 8 lat, a szacuje się, że co trzecie dziecko w tym przedziale wiekowym doświadcza co najmniej jednego epizodu somnambulizmu. Dorośli zaburzenia snu tego rodzaju i częstość jego występowania sięga do 4%, a pełne ataki somnambulizmu, obejmujące także wstawanie z łóżka, obserwuje się u około 1% dorosłych.Lęki nocne występują u około 3% dzieci w wieku 4–12 lat. U osób dorosłych występują u około 1%.
Literatura
Biskupek-Wanot, A., Gajda, E., Wanot, B. (2020). ZABURZENIA SNU, DOI: 10.16926/pzp.1.2020.03